F. S. Meliboyeva tabiiy geografik jarayonlar

Materik muzliklari bilan bog’liq holda shakllangan tabiiy geografik 
jarayonlar 
Yer sharining har ikkala qutbida havo harorati doimiy manfiy darajaga ega 
bo`lganligi sababli materik muzliklarisi ushbu hududlarga to`gri keladi va ularni 
muzlik qalqonlari deb ham yuritiladi. Materik muzliklarining chekka qismlarida 
grunt qatlam havo harorati pastligi sababli doimiy ravishda muzlab yotadi. Shu 
sababli ushbu hududlarni doimiy yoki muttasil muzloq yerlar deyiladi. Doimiy 
muzlab yotuvchi yerlarning yuza qismi garchand yilning iliq fasllarida bir-necha 
o’n sm dan bir necha m gacha erisada, gruntning quyi qismi doimo muzlagan holda 
kuzatiladi. 
Materik muzliklari asosan qor yog’ishi va qisman atmosferadagi namlik 
hisobiga to’yinib, hajmi oshadi. Hosil bo’lgan muz qatlami relьefning holatiga 
ko’ra egilib bukiluvchanlik, siljib harakatlanuvchanlik, havo haroratining 
ko’rsatgichi musbat darajaga yetganda esa eruvchanlik, hamda aksincha harorat 
manfiy darajaga yetganda, qattiqlashish hususiyatiga egadir. Masalan Гренландия 
ва Антарктида музлик қалқонларида музнинг ҳаракати кунига 3-30 см, яъни 
йилига 10-130 м. Бироқ бу қалқонлардан ажралиб чиққан музликлар тоғ 
музликларига қараганда ҳам тезроқ-секундига 300 см дан 2700 см гача ёки 
йилига 1 км дан 10 км гача тезлик билан ҳаракат қилади. 
Materiklardagi doimiy muzloqlar o’z og’irlik kuchi tufayli siljib yer yuzasi 
1
0
qiyalikka ega bo’lgan hududlarda shakllangan 60-65 m qalinlikdagi muz 

---

61 
massasi siljib harakatlanishga tushadi. Qiyalik ortib borgan sari, muz massasining 
qalinligi ko’rsatilgan darajada bo’lishi shart emas. Masalan, 45
0
qiyalikdagi hosil 
bo’lgan 1,5-2 m qalinlikdagi muzlik ham siljish xususiyatiga ega. Aynan shu 
harakat ta`sirida turli xil tabiiy geografik jarayonlar shkllanishiga sababchi bo`ladi 
 
Muz yuzasining harakatlanishi davomida tartibsiz, notekis harakatga 
kelishiga taroslar deyiladi. Ular ta`sirida muzliklarning o’rta qismida juda katta 
bosim vujudga kelib, yuzasining balandligi 10 m, ba’zi holatlarda undan ham 
yuqori bo’lgan muz qatlamlari, yuqori qismi qirrador, ba’zan birmuncha yotiq, tik 
yonbag’irli muz do’ngliklari vujudga keladi. Tarosli dalalar o’nlab, ba’zan yuzlab 
km larga cho’zilib ketadi. Shu boisdan taroslar bo’ylab harakatlanish juda 
qiyinlashadi. Taroslar muzlikning harakatiga munosib ravishda qisqa muddatlar 
ichida ham shaklini o’zgartirib turishi mumkin. 
Materik muzliklari va orol tarzida tarqalgan muz qoplami juda katta, yaxlit va 
qalin muzlardan iborat bo’lib, ular orollarni, hatto butun bir materik-Antarktidani 
qoplab yotadi. Yer yuzasida muzlik osti relьefi aks etmaydi. Muz yuzasi yassi, 
do’ng bo’lgani uchun uni muz qalqoni deb ham ataydilar. 
Materik muzlari harakati jarayonida ayrim joylarda birmuncha tez harakat 
qiladi, bir xil joylarda esa deyarli harakat qilmaydi. Harakatdagi muzliklar odatda 
vodiy muzliklari shaklida bo’lsada, ular tog’lardagi kabi tizmalar yonbag’ri bilan 
emas, balki sust harakat qiluvchi muz massalari bilan chegaralanadi. Muz 
qalqonlari chetida joylashgan va dengizga borib tushadigan harakatlanuvchi 
muzliklar ajralib chiquvchi muzliklar deb ataladi. Bunday muzliklar muz 
qoplamining ichkarisidan boshlanib, dengizga tomon muz tillari shaklida siljishi 
mumkin.