F. S. Meliboyeva tabiiy geografik jarayonlar

Barxanlar bir necha omillarga bog`liq holda shakllanadi: 
1.
Barxanlar hosil bo`layotgan joy qattiq tog` jinslaridan tuzilgan va tekis 
bo`lishi; 
2.
Barxan hosil bo`layotgan joyda o`simliklar bo`lmasligi; 
3.
Qumlar hamma yoqni butkul qoplab olmasligi uchun, ularning qalinligi 
kamroq bo`lishi; 
4.
Yilning ma`lum faslida doim bir tomondan esuvchi shamol bo`lishi 
lozim. 

---

56 
12-rasm. Namib cho`lidagi barxan 
 
Ko`pincha barxanlar yaxlit qum massivlarida hosil bo`ladi. Shu sababli 
to`da- to`da bo`lib joylashadi va bir-birlari bilan ulanib barxan zanjirlarini hosil 
qiladi. Barxan zanjirlarining kengligi ularning pastki qismida 800-1000 m gacha, 
balandligi esa O`rta Osiyo cho`llarida 75 m gacha, Taklamakon cho`lida esa 100 m 
gacha yetadi. Ba`zi cho`llarda barxan zanjirlarining uzunligi 20 km gacha yetadi. 
Barxan zanjirlari shamol ta`sirida juda sekin harakat qiladi. Ular shamol juda 
kuchli bo`lganda ham o`z joylaridan siljimasliklari, faqat ustki qismlari va 
yonbag`irlarigina o`z shaklini o`zgartirishi mumkin.. 
Cho`llarda barxanlar va barxan zanjirlariga nisbatan qumlarning ingichka va 
uzun tizmalari ko`p tarqalgan. Bu qum tizmalari tog`ri yoki egri chiziq bo`ylab 
cho`ziladi. Ba`zan tizmalar uzunasiga butunlay tugab yana boshlanishi mumkin. 
Shuning uchun ular dengiz to`lqinlari ko`rinishini beradi. Ularning balndligi va 
hajmi tulicha bo`lib, uzunligi esa shamol yo`nalishiga qarab bir necha 100 km 
gacha cho`zilishi mumkin. Masalan, Liviya hududida bunday tizmalarning uzunligi 
700 km ga yetadi. 
Dyuna (
nemischa-qum tepa)-shamol ta`sirida dengiz, daryo, ko`l sohillari 

---

57 
bo`ylab, balandligi 10-30 ba`zan 300 m bo`lgan qum tepaliklaridir. Dyunalar ham 
barxanlar singari yarimoy shaklida bo`ladi. Bunday tepaliklar asta-sekin ko`payib, 
o`zaro birlasha boshlaydi va dyunalar-ko`ndalang qum tizmalarini keltirib 
chiqaradi. Bu tizmalarning dengiz (shamol esayotgan) tomoni yotiq va quruqlik 
tomoni ancha tikdir. Dyunalarning umumiy ko`riishi cho`llardagi barxanlar va qum 
tizmalariga juda o`xshaydi. Dyunalarning barxanlardan farqi shundaki, birinchidan 
dyunalar hosil qilgan qumlar suvning qirg`og`idagi tog` jinslariga ta`sir etishidan 
hosil bo`ladi, ikkinchidan, barxanlar faqat cho`llarda hosil bo`lsa, dyunalar esa har 
qanday tabiiy sharoitda, yer sharining hamma kengliklarida hosil bo`lishi 
mumkin,uchinchidan dyunalarni tashkil qilgan qumlar barxan qumlaridan tarkibi 
bilan farq qiladi. Dyunalar hosil qilgan qumlar suvda erimaydigan tog` jinslaridan 
iborat. 
Dengiz va okean bo`ylaridagi dyunalarning balandligi turlicha, masalan 
Boltiq dengizi bo`yidagi dyunalarning balandligi 40-60 m, O`rta Dengiz 
qirg`oqlarida esa 150-200 m balandlikda dyunalar uchraydi. Ularning harakat 
tezligi ham bir xilda bo`lmay, agar shamol kuchli bo`lsa, kichik dyunalar bir sutka 
davomida 2-3 m gacha, hajmi juda katta dyunalar esa bir yil davomida 1-20 m 
gacha siljiydi. Dyunlarning quruqlik ichkarisiga siljishi juda zarar yetkazadi. Ular 
ekinzorlar, o`rmonlar va aholi yashaydigan joylarni bosib, qum ostida qoldirishi 
ham mumkin.