Экологиянидг назарий асослари, табиат билан жамият уртасидаги узаро муносабатлар


Узбекистонда сугориладиган ерлардан фойдаланиш (умумий ерга нисбатан фоиз хисобида)



Download 1,34 Mb.
bet7/12
Sana27.06.2022
Hajmi1,34 Mb.
#710547
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   12
Bog'liq
1f3eb7bb4d4b17eb32c40960a4a9cc9a ЭКОЛОГИЯ (5)

Узбекистонда сугориладиган ерлардан фойдаланиш (умумий ерга нисбатан фоиз хисобида)
6-жадвал

Бошокли экинлар майдонининг 1 млн.ra. га кадар кенгайтирилганлиги галла мустакиллигига эришиш нияти билан боглик. Албатта, галла хам ем-хашак хам мамлакат учун зарур. Пекин беда экиладиган майдоннинг 673 минг ra дан 232 минг га кадар камайтирилиши cyгоpмa ерларнинг махсулдорлигига салбий таъсир этиши сезилмокда, шунинтдек, чорва учун хам озука камайиб бормокда. Пахта хосилдорлиги хар гектар майдондаги 26 ц. дан 22,4 ц. гa. ча камайди, ем-хашакли экинларники эса 1,5 марта пасайди. Тугри тан олиш керакки, суюрма ерларнинг экинлар экиш тузулмаси халигача такомиллашмаган. Бизнингча, тупрок унумдорлигига зиён етказмаган холда унинг махсулдорлигини борган сари ошириб бориш асосий максад булиши лозим.
Турли сабабларга кура, хар йили куплаб далаларга экин экилмай колиб кетиши холлари хам булмок. Уртача 130-140 минг га сугорма ерлардан фойдаланилмайди. Чунончи, 1997 йилда Коракалпогистон Республикасида 47,6, Кашкадарёда 32,9, Сирдарё вилоятида 22,4 минг ra ердан фойдаланилмаган.
Лалми ерлар Республика тог олди ва паст тогларда мавжуд булиб, уларнинг жами майдони карийб 500 минг гектарга якин. Олинадиган галла хосили уртача (атмосфера ёгинларининг микдорига караб) 8-12 ц. гача боради. 1998 йил серёгин- сочин булганлиги туфайли адирлар ва тоглардаги лалмикор ерларда буддой хосилдорлиги 14-18 ц. га етди.
3.3.2. Сугориладиган ва лалмикор ерлардан фойдаланиш жараёнида вужудга келган муаммолар
Вохаларнинг табиий-мелиоратив шароитлари уларнинг жойлашган худудларига кура турлича: дарёларнинг юкори тер- расаларида грунт сувларнинг ётик окими тула таъминланганлиги туфайли уларнинг чукурлиги 8-10 м. пастда жойлашган, бинобарин тупрокда туз тупланиши юз бермайди, факат киярок, (2- 3 ) текисликларда юзаки ёки чукурлама эрозия ходисаси юз бериши мумкин. Чирчик,Охангарон, Кашкадарё, Зарафшон, Сурхондарёнинг III ва IV террасалари калин лёсс ва лёссимон жинслардан, уларнинг остида давал жинслар мавжудлиги туфали грунт сувлари ётик окими нихоятда тез, лекин лёсс ёткизиклари тулкинсимон релъеф вужудга келтирганлиги сабабли ёнбагирларда эрозия содир булади, айникса жар эрозияси энг хавфли.
Дарёларнинг куйи кисмлари-делъталари, сойларнинг конус ёйилмаларининг урта ва этакларидаги худудлар механик таркиби асосан огир булган кумок ва кумлок, гил, гохо кумли ёткизиклардан тузилган. Ер бетига якин жойлашган лёссимон ёткизикларнинг сув утказувчанлик кобилияти нихоятда кам булганлиги (К суткасига-0,01-0,005 м) ва делъта текисликларининг нишаолиги жуда хам ётиклиги (киялик тангенс буйича 0,001- 0,0002) туфайли грунт сувларининг харакати нихоятда суст. Оким деярли сезилмайди, факат тик харакат нихоятда кучли юз беради. Гап шундаки, грунт сувларининг окиб келиши сезиларли, лекин окиб кетиши йук даражада. Демак, тик харакатнинг кучлилиги сабабли вегетация даврида грунт сувларнинг ер бетига якинлиги кучаяди, уларнинг чукурлиги бу холда 1-3 м, баъзан 3-5 м ташкил килади. Бугланиш натижасида грунт сувларининг минераллашув даражаси ортиб боради, бугланишга сарф булган намликнинг тузлари тупрокда туплана боради. Кунинг учун хам куза, маккажухори эгатларида ёзнинг иккинчи ярмида оппок туз соплами вужудга келади. Дарёларнинг куйи террасалари (I-II) да хам ушбу ходиса юз беради, лекин бу худудларда туз .тупланиш даражаси унчалик кучли тарзда руй бермайди(3-чизма).

Тупрокларда туз тупланиш ходисаси Мирзачул, Жиззах, Карши, Шеробод чуллари, Марказий Фарина, Хоразм, Коракалпогистон, Бухоро, Крракул вохаларида кучли юз беради. Грунт сувлари сатхини пасайтириш максадида аввалдан зовур тармоклари вужудга келтириш асосида сугорма дехкончилик билан шугулланиб келинади. Самарали ишлайдиган зовур тармоклари кишда ерни ювиш билак бир мажмуада яхши натижа беради, туз тупланишини олдини олишга эришилади. Фацат грунт сувлари сатхипинг 2,5-3 м дан пастда саклаш билан кучли тарзда туз, топланишнинг олди олинади. Бунда грунт сувларининг минераллашув даражаси хар литрда 5 г дан ортганда кунча чукурда, агарда у 3-5 г булган такдирда 2- 2,5 м да саклаш хам яхши натижа беради.
Вилоятлар буйича сугориладиган ерларнинг шурланиш даражаси турлича ( 7-жадвал ) .
7-жадвал

Кейинги вактларда КЗС ни дарёларга ташланиши туфайли суюриладиган сувларнинг минераллашуви уларнинг урта ва куйи окимларида 0,3-0,6 г дан 0,8-1,6, (жойларда ундан куп) г. гача ортди, бу хол улардан сугоришда фойдаланилганда тупрока ортикча тузлар тупланишига олиб келмокда. Мутахассисларнинг хисоб-китобича хар гал. майдонга 1куйи Амударёда 9-27 т туз дарё суви оркали ёткизилмокда. Бу хол мавжуд зовур тизимларини нихоятда самарали ишлаши хамда уларнинг зичлигини янада купайтиришга таъсир этмокда. Тетри, сугориладиган ерлардан катта микдорда тузлар зовур сувлари билан биргаликда чикарилмокда, лекин вохалар барча жойларда юкори самара билан ишлайдиган зовур тармоклари билан тула таъминланмаган. Бунинг хисобига жойларда мускат туз баланси мавжуд. Масалан, Хоразм вохасида 1970 йилда кучли ва уртача шурланган ерлар майдони 22,4 % дан 1995 йилга келиб 42,1 %гa ошди. Худди шундай ахвол Коракалпогистонда кузатилмокда. Бундан шундай хулоса чикариш мумкин, яъни дарё сувларининг шурлигини аввалги табиий (1961 гача булган) холдаги курсаткичларгача камайтириш даркор.
Президенти И. Каримов 1996 йил 25 октябрда Жиззах, 28 октябрда Сирдарё вилоятлари халк депутатлари кенгашларида, 1997 йил 17 июлда Крракалпогистон Республикаси Жукорги Кенгесида сузлаган нуткларида ушбу вилоятларда сугориладиган ерларнинг мелиоратив ахволининг бузилиш сабабларини чукур тахлил килиб берди. Жиззах вилоятида кейинги. 4 йил ичида пахта хосилдорлиги 29 ц; дан 17,6 ц. га тушиб кетди. Бунинг сабаблари: 1) кузги ва кишки дала ишлари уз. вактида бажарилмайди, 1995 йилги хосилга тайёргарлик куришда пахта майдонини 80%и бахорда шудгор килинди, 2) сугориладиган ерларнинг acoсий кисми шурланган, шyp ювиш ишлари 60% ни ташкил килмокда, очик зовурларнинг яроксиз холга келган кисми 27% га етган, Арнасой ва Зарбдор, туманларида бу курсаткич 34-35% га кутарилган, ёпик зовурларнинг 20% и ишдан чиккан ва б. Натижада ерларнинг мелиоратив холати ёмонлашиб кетган.
Суюриладиган ерларнинг махсулдорлиги дефляция(шамол эрозияси) натижасида хам камаяди. Шамол тупрокнинг устки унумдор кисмини учириб кетиши туфайли унинг гумусли (чириндили) катлами камайиб боради, механик таркиби енгиллашади, фойдали элементлар ва чириндининг учиб кетиши каби холатларнинг содир булиши тупрокнинг кашшокланишига олиб келади. Масалан, Марказий Фаргона (Кукон гурухи туманлари), Карши, Шеробод, Мирзачул чулларида тупрок шамолдан жиддий зарар курган. Хозир Республикамиздаги сугориладиган ерларнинг атиги 1,2 млн. га кисми шамол эрозиясидан химоя килинган. Барча ерларнинг эрозиядан саклаш учун мавжуд булгак 40 минг га ихотазорлар майдонини 112 минг гектарга етказиш лозим.
Куйи Амударёнинг сугорилмайдиган шимолий худудларида антропоген чуллашишни 60 - йиллардан бошлаб кучайиши туфайли шамол фаолияти, айникса кучайиб бормокда. Мавжуд тукай тупроклари, яъни углок такирли, куриган утлок ва боткок тупрокларнинг чириндига бойлиги (1-5%ва ундан зиёд) билан ажралиб туради. Грунт сувлар сатхининг кескин тушиб кетиши натижасида бу тупрокларнинг юкори катламлари жуда хам куриб кетди, аввалари зич холда усган тукай усимликлари хам намликнинг етишмаслиги окибатида анча сийраклашди, натижада шамол эрозияси таъсири анча жиддий тус олди. Эндиликда дефляция чириндига бой тукай тупрокларнинг катламларини учириб кетиши туфайли улар кашшокланиб бормокда. Текширишлар натижаларига кура, уларнинг жойларда юкори 0-5 см. ли катлами барча жойларда зарар курган, баъзан шамол уйган чукурликлар 5-15 см. дан 0,5,м. гача боради. Юк автомобили изларида шамолнинг уйувчанлиги натижасида вужудга келган чуцурликлар дефляция учун энг ёркин мисол. Автомобиль дала шароитида юрганда усимлик копламини эзиб, синдириб тупрок ларни зичлаб утади. Агар шу йулдан юк автомобили иккинчи марта yрca, усимлик коплами бутунлай халок булади, тупрок усти эса 3-5 см. дан 10-15 см. гача чукиши кайд этилган. Шамол автомобиль колдирган изни уйиб уни чукурлигини янада орттиради (0,5-1 м. гача). Юриш учун жуда нокулай холга келган бу алдан юк автомобили утмай, унинг ёнидан янги йул солади. Шу тарика шамол эрозиясига учраган худуд майдони кенгайиб боради. Хисоб-китобларга караганда, агар шамол таъсирида эрозияга учраган минтакани кенглиги 4 м, деб олииса, у холда хар 2,5 км, масофада I. га майдондаги тупрок, яроксиз холга келганлиги аён булади.
Орол денгизининг куриган кисмида (айникса, унинг эски киргокдан бошлаб 10-15 км. ичкари томонида) дефляциянинг фаолияти жуда тезкор, бу минтакада шамол таъсирида типик арханли, дунгли ва ботикли кум релъеф шакллари таркиб топган: кум, туз, тузли чанг шамол ёрдамида Амударё делътаси томон мунтазам учиб утмокда. Муйнок, шахри худудида ва унинг атрофида вужудга келган кум уюмлари 80-90-милларда вужудга келди. Бинобарин, шамол таъсири катта куч, уни хужалик юритишда, албатта, хисобга олиш даркор.
Сугорма эрозия лёсс ва лёссимон ёткизикларда релъеф киялиги 20С дан ортиши билан бощланади ва 3,50С да анча тезлашди. Х. М. Максудов (1989) олиб борган тажриба ишларида аникланишича релъеф киялиги 3,50 булган куза парваришланаётган далада бир марта сугорилганда гектарига 1-12 т, вегетация даврида эса 14-40 дан 54 т гача тупрок ювилган. М. А. Панков (1965) нинг маълумотига кура, 3-50 кияликка эга булган даладан сув билан ювилиб тушган махсулот таркибида 94% майда тупрок ва факат 6% кум булган, шунингдек, унда 2% гумус ва куп микдорда азот аникланган. Шунинг учун хам эрозияга дучор булган ерларда экинзорлардан олинадиган хосил чуги эрозияга учрамаган меъёрдаги ерларга нисбатан икки марта кам булиши аникланган.
Ирригация эрозияси дарёларнинг IV-V террасаларида, конус ёйилмаларининг юкори кисмларида кенг таркалган. Айникса, Тошкент вилоятининг Янгийул, Чиноз, Пискент, Oxананграбон, Жиззах вилоятининг Раллаорол, Сурхондарё вилоятининг Бойсун, Кашкадарё вилоятининг Камаши, Чирокчи, Яккабог, Китоб, Шахрисабз, Самарканд вилоятининг Каттакурюн, Ургут ва бошка туманларида ривожланган. Лалмикор ерларда эрозия янада кенг микёсда руи беради. Х. М. Максудовнинг хисоб- китобича бу майдон 700 минг га. дан зиёд(8-жадвал).
Тупрок, эрозиясида содир буладиган юзаки чукурлама (арикчали) эрозия турлари маълум кулай шароитларда жар эрозиясигa утиб боради. Жар эрозияси жараёнида худуд бутунлай ишдан чикади. Чунки, 5-10 м чукурлик ва 20-30 м ли жарлик вужудга келиши натижасида уйдим-чукурлик таркиб топади ва у релъеф жихатидан хужаликда фойдаланишдан чикиб кетади.
3.3.3.Сугориладиган ва лалмикор ерларнинг махсулдорлигини янада яхшилаш чоралари
Узбекистонда сугориладиган ерлар майдони чегараланган. Чунки, янги ерларни узлаштириш учун сув ресурслари такчил. Республикада жами булиб сугорилиш учун 18,7 млн.га. ер ярокли булиб унинг факат 4,2 млн.га. кисми кишлок, хужалик муомаласига киритилган, биз мавжуд ва дастлабки иктисод килиш ан сув ресурслари хисобига тахминан 0,7 млн. гa янги ер узлаштириш имконига эгамиз, шунда барча суюрма ерлар майдони 4,9 млн.га. дан зиёдрок, булади. Тугри, мавжуд эгат оралаб сугориш усулини замонавий сугориш технологияси билан кадамба-кадам алмаштириб бориш билан талай сув ресурсларини иктисод килиш мумкин, лекин бу жараён катта сармоя, сарф-харажатларини талаб килади.

Мутахассисларнинг ( Р.Хусанов, 1996) хисоб-китоб килишича пахта майдонини хозирги катгаликда (1,5 млн.гa) саклаб колган холда хосилдорликни гектарига 33,5 ц. га кутаришш эришилса, пахта хосили 5 млн.т, агар хосилдор 40 ц. га кутаришга эришилса, у холда жами пахта хосили млн. тоннага етган буларди. Лекин ернинг махсулдорлигни шунча микдорда хосил олиш учун яхшилаш осон иш эмас. Бунда аввал тупрокнинг барча майдонларда мелиоратив холати энг юкори даражада булишига эришилиши лозим, яъни шфланиш, эрозия, дефляцияга бархам берия, чиринди микдорининг аввалги табиий курсаткичи кайтадан тикланиши керак.
Суюриладиган ерларнинг зовур тармокларига булгак эхтиёж кисми 3,3 млн.га. ни ташкил килади, амалда уларнинг 85%и ровур тармокдари билан таъминланган. Шундан 2,4 млн.га. да ётик, ва 0,4 млн.га. да тик зовурлар билан таъминланган. Ётик, ётик зовурлар 581 минг га. да мавжуд. Бозор иктисодиёти шаротида cyгopмa ерларнинг ирригация ва мелиорация тизимларини бошкариш анча мурракаб булмокда. Чунки, уларни хар йили таъмирлаш, тозалаш, бузилган ёки издан чиккан кисмларни янгилари билан алмаштириш керак, техника воситаси, электроэнергия, нефть махсулотлари зарур. Шунинг учун хам очик, ва ёпик, этик зовурлар бир неча йиллардан бери тозаланмайди, тик зовурларнинг (уларнинг сони 5 мингга тенг) 50%и мутлако ишламайди. Эхтиёт кисмлар етишмайди, электрэнергия киммат ва б.
Зовур тармокларининг мунтазам тозалаб ва таъмирлаб турилмаслиги натижасида уларнинг аксарияти ярмигача тулиб колган (ишчи зовур чуцурлиги меъёрида 2,6-3,6 м булиши лозим). Бунинг натижасида зовур атрофидаги грунт сувларини тортиб ололмайди. Бинобарин, уларнинг сатхи ер бетига якин туради ва шурланиш манбаига айланади. Агар зовур тармоцларини хеч булмаганда хар уч йилда бир марта сифатли тозаланса ва таъмирланса, унинг самарадорлиги анча ортади. Бу борада ёпик зо- вурларнинг ишчи холати энг юкори булиши лозим. Чунки, уларда сопол:цувурларни лойка босиши туфайли уз самарадорлигини тезда пасайтиради. Тик зовурларнинг техник ахволи мунтазам холда ишга ярокли булиши мацсадга мувофик. Чунки, грунт сувларининг сатхини кулай меъёрда саклаб туриш учун уларнинг иш кобилияти кучли. Тик зовурлар мунгазам ишлаб турган худудларда тупрокда туз тупланиши кайд этилмайди.
1 куйи Амударёда сугориладиган ерларнинг мелиоратив ахволи жуда огир, боз устига Коракалпогистоннинг айрим худудлари зовур тармокларига эга эмас, мавжуд зовурларнинг самарадорлиги нихоятда паст, улар шур зовур сувларини базур четга чикариб ташламокда. Бу улкада мелиорация буйича махсус дастур асосида катта ишларни амалга ошириш зарур. Гап шундаки, 0,5 млн. га сугорма ерларнинг хар ra майдонида катта самара билан ишлайдиган (хозирда уртача 32-35 м) узунлиги 50-60 м (пахта майдонларида) булган ётик зовур тармоклари курилиши замон талабига айланди. Ерларни капитал ва жорий текислаш, кузги ва кишки шур ювиш ишларини уз вактида сифатли утказиш даркор.
Мирзачул, Жиззах чули, Бухоро вохаси, Шеробод чулидаги сугориладиган ерларда етарли даражада (гектарига 35-40, жойларда 50-60 м) зич зовур тармоклари вужудга келтирилган, аммо уларнинг асосий кисми лойка билан тулиб колган, камиш, кумга босиб ётибди, агар уларни мунтазам тозалашга эришилса ва шур ювиш ишларини сифатли амалга ошириб борилса, тупрокдаги туздан холи булиш тезлашади. Бу борада ташкилий ишларни тугри ва режали олиб бориш, ишни пайсалга солмасдан уз вактида бажаришга эришишни таъминлаш лозим.
Сугориладиган ерлар махсулдорлигининг пасайиши куп холларда эрозия билан боглик. Тупрокда усимлик илдизи ривожланадиган цисмининг шамол таъсирида бузилиши (чиринди микдори камайиши, механик таркиби дагаллашуви, фойдали - микроэлементларни буйича олиши ва б. ) унинг вегетация шароитларини нокулай ахволга олиб келади. Шуни эътиборга олиб тупрок ювилиши олдини олиш зарур, чора-тадбирлар тизимини татбик килиш амалий ахамият касб этади.
Аввало, кия ёнбагирларни хайдашга алохида ахамият бериш зарур, ерларни кундалангига чукур хайдаш ёмгир сувларини тупрок, катламларига чукур кириб боришига имкон беради. Бинобарин, тупрокнинг зичланиб кетмаслиги босс намлик тезда сингиб кетади, бунда оким вужудга келмайди. Ирригация эрозияси бошланмаслиги учун эгатларга сув таралаётганда сугориш меъёридан ортиб кетмаслигига эришиш керак, сув кундалангига олинган ариклар буйича канчалик кам микдорда таратилса тупрокни шунчалик ювмайди. Шунингдек, арикларнинг кискалигига хам ахамият бериш максадга мувофик. Эрозия жихатдан хавфли булган тулкинсимон ёнбагирлар маълум масофаларда дарахтли ихотазорлар билан банд булса тупрок, ювилиши анча камаяди. Эрозияга учраган тупрокларнинг махсулдорлигини ошириш максадида минерал ва органик угитлардан окилона фойдаланиш даркор, шунингдек, кимёвий препаратларни («К> типидаги полимерлар, полимерларни сувли аралашмалари ёки олигомерлари) ишлатилиши тупрок тузилишини яхшилайди, тупрокнинг ювилишга берилишини камайтиради.
Жар эрозиясига мойил булган жуда кия (8-10 ва ундан катта) ёнбагирларни хайдашда купгина омилларни хисобга олиш максадга мувофик, аввало барча ерларни хайдамасдан, факат айрим ареаллар буйича экин майдонларини тайёрлаш кучли эрозиянинг олдини олади, мавжуд дарахтли ва бутали усимликларни саклаб, яна кушимча дарахтлар экиш зарур. Бу шароитда лалми ер яйлов билан алмашиб келгани маъкул.
Дефляциянинг олдини олиш туб асоси билан ихотазорларни вужудга келтириш, мавжудларини саклаб колишга боглик. Сугориладиган ва лалми ерларда маълум масофаларда (200 м. дан 350 м. гача ва ундан куп) икки ёки турт каторли дарахтзор минтакаларини вужудга келтириш шамол кучини анча киркади. Усимликларни кулис усулида жойлаштиришга ахамият бериш керак.
Сугориладиган ерларнинг кашшокланишини тухтатиш ва уларнинг махсулдорлигини ошириш учун беда ва дуккакли экинларни маълум режа асосида алмашлаб экишга эришмок лозим. Тупрокларни бонитетлаш, ер кадастрини ишлаб чикиш ва уларгa риоя килиш мул хосил олишга асос булади.
3.4. Биологик ресурслардан окилона фойдаланиш
Табиий ресурслар орасида биологик бойликлар алохида ахамиятга эга. Чунки, улар тугалланмайдиган ресурслар булиб махсулотларни чексиз муддатда беради. Усимлик ва хайвонот
олами бир-бирлари билан узаро болик. Агар усимликнинг бир тури йуколса хашаротларнинг 10 дан то 30 туригача кирилиши мумкинлиги аникланган, ёки баъзи хайвонлар шу жойни тарк этиши мумкин. Шу жихатдан караганда усимлик ва хайвонот дунёси барча жойларда сакланиши зарур. Ер куррасида карийб 1-1,5 млн. хайвон турлари яшайди. Бу микдор усимлик турлардан уч марта куп. ЮНЕСКО маълумотига кура, кейинги юз йил мобайнида инсоннинг хужалик фаолияти 25 минг турдаги олий усимликлар ва 1 минг турдаги умурткали хайвонларнинг кирилиб кетиш хавфини келтириб чикаради.
Усимликларнинг инсон хастидаги ахамияти нихоятда катта. Улар атмосферада кислород балансини тартибга солиб туради, даволовчи ва санитария-гигиеник хусусиятларга эга. Урмонлар хаводан ис газини истъемол килиб тарик организм учун накадар зарур булган кислородни фотосинтез йули билан етказиб беради. Аникланишича, 1 га майдондаги яхши холдаги дарахтзор бир йилда 4,6-6,5 т. ис газини ютиб 3,5-5,0 т кислород ишлаб чикаради. Шунингдек, курукдикдаги фитомасса ис газини кул, денгиз ва океанлардаги фитопланктонга нисбатан икки марта куп истеъмол килар экан. Сайёравий микёсда кисло- род балансини баркарорлаштиришда шимолий ярим шардаги игна баргли ва тропик хамда субтропикларнинг абадий ям-яшил баргли урмонлари энг куп ахамиятга эга.
Усимлик коплами ёгин-сочиннинг асосий кисмини уз таналарида тутиб колганлиги туфайли юзаки эрозиянинг олдини олади, дарахтзорлар зич усган дарё ва сой водийларида сурилма, сел ва чукурлама,эрозия каби ходисаларнинг содир булиши камдан-кам булади. Усимлик олами, айникса, ток ёнбагирларида кор копламининг эришини секин-аста кечишига таъсир этади. Текисликларда урмон ва ихотазорлар шамол эрозиясининг олдини олади, ёзнинг жазирама кунларида соя-салкинли узига хос микро иклим вужудга келтиради.
3.4.1. Узбекистоннинг биологик ресурслари ва улардан фойдаланиш
Республика табиий шароитларининг турли-туманлиги, унинг биологик бойликларининг хам хар хил булишига таъсир этади. Хозирда усимликларнинг 4168 тури мавжуд булиб, уларнинг 577 тури доривор хисобланади.
Узбекистоннинг урмон фонди 10 млн.гa, шундан карийб 2 млн. га майдон урмон билан копланган. Урмонли ерлар текисликда, кумли худудда 3 млн.га, ток ёнбагирларида 0,5 млн.га. дан зиёд, кайирлардаги урмонлар майдони 31 минг га, ток водийларидаги тукай урмонлар майдони 23 минг га. Республикамиз урмонларга анча камбагал, мамлакат худудининг 5минг ни ташкил килади. Авваллари, хатгоки, XIX асрнинг урталарига кадар ток ёнбагирларининг 700-800 м баландлигигача кенг баргли ва майда баргли урмонлар тушуб келган. Адирлар ва паст тоглар писта ва бодомзорлар билан копланган эди, Зарафшон, Сурхондарё, Кашкадарё, Зомин, Сух, Сангзар ва бошка дарёлар оркали кесилиб богланган холда (сол килиб) урмон ёгочлари окизилган. «Туркестанские ведомости газетасида босилган ( В. Лим, 1996) хабарига караганда XIX аср охирларида Самаркандга xap йили Панжикент ва Коратепадан кенг баргли урмон ёгочларини ёкиш натижасида тайёрланган 13440 пуд (1пуд-16кг), арчаларни кесиб тайёрлаган 21120 пуд кумир келтирилган, яъни йилига 16800 кенг баргли ва 17 минг дона арча дарахтлари кесилган. Тоглардаги арчазорлар, бодомзорлар, олмазорлар, олчазорлар текислик ва ток этакларидаги шахарларда яшовчи ахоли томонидан курилиш материала, «писта> кумир тайёрлаш учун тухтовсиз киркилиб турган, тоглардаги дарё ва сой водийларида топилган мис, темир рудаларидан металл олишда куплаб дарахтлар кесиб ёкилган, шунинг учун хам тог ёнбагирлари ва дарёлар буйларидаги тукайзорлар урмонларга жуда хам камбагал. Арчазорлар сийрак, баъзан катта майдонларда арча учрамайди, уларни асосан 1800- 2000 м баландликдан бошлаб усиши кузатилади.
Текисликларда хам кора ва ок, саксовул, черкез, кандим, шувок, тукайзорлардаги тупангил, жийда, тол асосан ёкилги сифатида киркилиб турганлиги туфайли улар эндиликда сийрак учрайди. Кашкадарё, Зарафшон, Амударё, Сурхондарё, Чирчикнинг тукайзорлари ХХ асрга кадар асосан киркиб булинган эди, факат онда-сонда кичик майдонларда дов-дарахтлар сакланиб колган. Тукайзорлар кейинги йилларда беармон йук килинди. Бинобарин, инсоннинг хужалик фаолияти урта асрлар, хусусан ХЧШ-XIX асрларда усимлик копламини анча сийраклашувига жиддий таъсир этган, ХХ асрда дов-дарахтларни киркиш, янги ерлар очиш максадида тукайзорларни йук килиш давом этди.
Узбекистонда урмонлар географик жойлашувига мувофик, уч тоифага булинади: 1)ток, 2)чул ва 3)тукай урмонлари. Толли худ мамлакатда 6634 минг га. га тенг. Узбекистон Республикаси Урмон кумитаси (1995) маълумотига кура, шу майдоннинг 601,1 минг га кисмида урмон усиши мумкин, хозирги кунда эса атига 105 минг га. дан зиёдрок худуд урмон билан банд. Toг ёнбагирларининг урмон билан копланганлик даражаси 2,5 %. Ток урмонларига унинг сийраклиги, якка холда усувчи дарахтларнинг куплиги, дарахтзорлар орасида яланг буш жойларнинг бисёрлиги хос. Тог урмонлари абосини арчазорлар, пистазорлар ва ёнгок мевали дарахтзорлар ташкил килади.
Арча урмонзорлари уч турдаги, яъни яримшарсимон, Зарафшон ва Туркистон арча турларидан иборат. Зарафшон арчаси (кора арча) кенг таркалган ва 1500-2300 м баландликда учрайди. Яримшарсимон (совур) арча 2000-2700 м баландликда таркалган. Туркистон арчаси асосан Туркисгон тизма тогларида 2200-3100 баландликда учрайди. ог урмонлари орасида пистазорлар майдон жихатидан иккинчи уринни эгаллайди. Писта-.кургокчиликка чидамли ва киммат мевали дарахт. Пистазорлар соф холда кургокчил тог этаклари ва паст тоглар ёнбагирларида таркалган. Пистазорларнинг асосий кисми Боботог тизмасида (Сурхондарё, майдони 50 минг га), кисман Самарканд атрофида ва бошка толли худудларда учрайди. Арчазорлар билан пистазорлар оралигида бодомзор, ёнгок,тоюлча, олма, урик, дулана, наъматак, кора канд ва бошка дарахтлар хамда бутали урмонзорлар жойлашган. Улар куплаб мена бериши билан бирга, ёнбагирларни сурилма ва эрозиядан мухофаза килади.
Toг урмонларининг ахамияти бекиёс катта, лекин ахоли ёкилги ва курилиш материаллари билан барча жойларда етарли таъминланмаганлиги туфайли урмонларни киркиш холлари учраб туради. Бозор иктисодиёти шароитида, айникса курилиш материалларининг кимматлиги ахолини ёнбагирлардаги дарахтларни киркишга ундайди. Тошкент вилоятининг Бустонлик туманида хар бир оила бир йилда ёкилги сифатида уртача 15-20 м утин туплайди. Куриган дарахт ва буталар билан бирга усиб турган дарахтлар хам киркилади. Умуман Угом, Чоткол минтакасида xap йили камида 21 минг м дарахт ва буталар киркилади. Агар бу микдорни бошка толли вилоятларни хам кушиб хисобласак катта хажмда утин тайёрланиши аён булади.
Чул минтакасида урмонларнинг ахамияти нихоятда улугвор. Кумли чулда кумларнинг кучиб юришини тухтатса, сугорма ерларда тупрокни учиб кетишига туганок булади, яйловларда бута ва дарахтларнинг мавжуд булиши коракул куйлари истеъмол киладиган турли хил ут-уланларнинг усишига имкон беради. Ок ва корасаксовул, черкез, чолбон, кандим урмон хосил килувчи дарахт ва буталар хисобланади. Улар зич усган жойларда яйловлар махсулдорлиги гектарига 2 ц. дан кам булмайди, баъзан 4-5 ц. гача кутарилади.
Аммо Республиканинг чул кисмида геологик-кидирув ишларининг фаоллашуви, автотранспорт харакатининг кучайиши, турли маъданларни казиб олишнинг кенг микёсда амалга оширилаётганлиги, шахарчалар курилаёттанлиги яйловлар майдонини кискаришига сабаб булмокда, мавжуд урмонлар киркилмокда. Хисоб-китобларга караганда 1 км масофада магистрал кувурлар ётказилиши камида 4 га майдондаги яйловларнинг бузилишига таъсир этади.
Кул минтакасида хозирга келиб 1 млн. га майдонда харакатдаги кумлар вужудга келган, уларда хеч кандай усимлик усмайди ва яйлов сифатида фойдаланилмаХщи. Шунингдек, 5 млн. гa майдонда махсулдорлиги жуда хам кам булган (гектарига 0,5 ц. ) яйлов вужудга келган, бу худудда харакатчан кум массивлари устуворликка эга. Улар мавжуд яйловлардан тугри фойдаланмаслик окибатида таркиб топган. Вохалар(Бухоро, рши, Коракул, Коракалпогистон, хусусан Тургкул, Элликкалъа) билан кумли чулларни бир-бирлари билан туташган минтакаларида 200 минг га майдонда харакатдаги (барханли) кум шакл- лари мавжуд. Бу хол ёкилги сифатида саксовуллар, черкез, чогонни киркиш натижасида вужудга келган.
Тукайзорлар йилдан йилга камайиб бормокда. 1978 йилда уларнинг майдони 78 минг гa, 1983 йилда-34 минг га, 1992 йилда-31 минг гектаргача ча камайди. Амударё делътасида дарахтли-бутали тукайларнинг майдони чуллашиш муносабати билан, айникса, жуда тез кискармокда. 60-йилларга кадар худудда тукайзорлар майдони 270 минг га булган холда уларнинг майдони хозирда 10-15 марта камайди. 70-80-йилларда пахта майдонларини кенгайтириш бахонасида дарёлар узанларига- кадар янги ерлар очилди, шунинг учун хам куп тукайзорлар айни шу даврда бутунлай йуколди. Узбекистонда хайвонот дунёсининг 600 га якин тури яшайди, сут эмизувчиларнинг 97 тури, кушларнинг 379 тури; судралиб юрувчиларнинг 58 тури мавжуд. Республика табиатни мухофаза килиш давлат кумитасининг маълумотига кура, Узбекистонда ов килинадиган ва балик тутиладиган жойларнинг майдони 38 млн.га дан иборат, шундан 0,5 млн. га сув хавзаларига тугри келади. Xap йили уртача 60 минг тача сувда сузувчилар, тахминан 2 минг тустовук, 13 минг каклик, 500 бош ёввойи тунгиз, бир неча мингга сайгок, 50 мингдан 100 мингтагача тошбака, 10000-100000 тагача курбака ва бошка хайвонлар ов килинади. Албатта, булар расмий маълумотлар, аслида ов килинадиган хайвонлар, айникса, кушлар сони бундан куп, броконъерлар тутган ва отган хайвонлар микдорини хеч ким хисоб-китоб килмайди. Шунинг учун хам республикада назорат урнатилишига карамасдан ов килинадиган хайвонларнинг сони борган сари камайиб бормокда.
3.4.2. Биологик ресурслардан фойдзланиш жараёнида вужудга келган муаммолар
Усимликларнинг тупрокни эрозия ва дефляцияга карши баркарорлигини оширишда бош омил, деб бахо берилса муболага булмаса керак. Чунки, усимлик мавжуд булган жойда сув ёки шамол уз кучини курсата олмайди. Усимлик коплами тупрокка чукур кириб борган сари уни ювилиш, сурилиш ва уйи- лиш жараёнларидан саклайди. Барглари, новдалари ва поялари, хуллас барча танаси билан ёгин-сочиннинг асосий кисмини кабул килади ва тупрокка нам кам тушади, шамол вактида эса унинг йуналишига рупара булиб, унинг кучини анча киркади. Агар усимлик сийрак ёки бутунлай мавжуд булмаган шароитда эрозия, дефляция, сурилма, сел, гармсел каби нохуш ходисалар табиий комплексларга жиддий зарар етказади (4-чизма) . Энг дахшатлиси тупрок усти ювилиши ва у кулай шароитларда жар эрозиясига утиб кетиши табиатда куп кузатилади. Кия тог ёнбагирларида лёссимон ёткизиклар ёки лёсс коплами ёгин-сочин вактида намга букиши натижасида огирлик массаси бир неча баробар ортиб кетади ва мазкур ёткизиклар остида сув утказмайдиган кумтош ёки намга чидамли бошка жинслар, киялик устида бир неча 10 ёки 100 м. га сурилиб тушади. Бу ходиса катти худудларда секин-аста, баъзан бир зумда руй бериши мумкин.Сурилган худудда ёки унинг олдида кишлок, чорва фермаси, автомобиль йули, бирор корхона ва бошка хужалик объектлари жойлашган булиши мумкин. Бунинг окибатида сурилган грунт массива чукур ва кенг ёрикларга ажралиб кетади ва уз йулида учраган барча иншоотларни яксон килади. Тусатдан булган бундай нохуш ходисаларнинг иктисодий зарари ва окибатлари бир неча юз минглаб сум билан хисобланади.
3.4.3. Биологик ресурслардан фойдаланишни яхшилаш тадбирлари
Урмоннинг амалий ахамияти гоятда улугворлиги ва республикада уларнинг майдони нихоятда камлигини хисобга олиб янги урмонзорлар бунёд этиш ишлари муттасил олиб борилмокда. Чулларда кум релъеф шакллари харакатларининг олдини олиш учун ихотазорлар вужудга келтирилган, тог ёнбагирларида эрозия, сурилма ва сел ходисаларини ривожланишини тухтатиб колиш борасида жойларда тог урмонзорлари яратилди. Сугориладиган ерлардаги ихотазорлар тупрокни эрозия ва дефляциядан саклашда хизматлари бенихоя юкори. Лекин шунга карамасдан мамлакатда урмонлар майдонини кенгайтириш ишларини кунгилдагидек, деб булмайди. 80-йилларда йилига уртача 40-50 минг га, 1990, 1992 йилларда 40 минг, 1994-1995 йилларда-30 минг, 1996 йилда 34 минг га майдонда янги урмонлар бунёд килинди ва тикланди.

Бизнингча, янги урмонларни камида йилига 100-120 минг га майдонда бунёд этиш кузланган максадга эришишга имкон беради. Бу борада вохалар билан кумли чул туташган минтакада оралик ихотазорлар вужудга келтириш максадга мувофик. Чунки, бир неча махсус каторларда (оралик масофа 100-200 м. ) ихотазорлар чулдан эсадиган иссик ва курук чангли шамолларни тутиб колади, харакатдаги кумларнинг мустахкамлаяишини таъминлай- дифул шароитида автомобиль йулларининг икки чеккасида йул ихотазорлари (черкез, кандим, оксаксовул ва б. ) вужудга келтирилиши аввало йулни кум босишдан сакласа, бошка томондан, йуловчилар эстетик завк оладилар, йул чеккаларида узига хос микроиклим вужудга келади. Кумли чулларда бир томондан, яйловлар махсулдорлигининг камлиги, иккинчи томондан, харакатдаги кумларнинг мавжудлигини хисобга олган холда ихотазорларни вужудга келтириш лойихаланилади. Бунда ахоли пунктлари (кудуклар, шахарчалар), туфли иншоотлар, сув, нефть, газ кувурлари чеккалари хам хисобга олиниши максадга мувофик.
Тог ёнбагирларда урмонларни бунёд этишда бир катор омилларни эътиборга олиш даркор. Энг аввало сурилма ва эрозияга мойил ёнбагирларни, сел келиши хавфи булган сой ёнбагирлари ва узанлар чеккалари, кор кучкилари ривожланиши мумкин булган худудлар урмон билан копланишига эришиш зарур. Кишлоклар ва турли хужалик иншоотлари, бинолар, автомобиль ва темир йуллар, рекреация объектлари атрофлари ва уларнинг худудлари зич дарахтзорлар билан копланиши юкорида курсатиб «утилган табиий офат келтирувчи ходисаларни вужудга келишига имкон бермайди. Янгитдан вужудга келаётган жарликлар, сурилиши эхтимол килинаёттан ёнбагирлар айникса, тез муддатларда дарахтзорлар билан мустахкамланиши яхши самара беради. Бундай жойларда мол бокишни таъкиклаш зарур.
Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 1994 йил 8 февралда тасдиклаган карорида 1994-2003 йиллар мобайнида хар йили камида 10 минг гa майдонда терак ва бошка тез усувчи иморатбоп дарахтлар экиш таъкидланган. Россиядан келтирилаётган ёгоч ва тахта республикага жуда хам кимматга тушмокда. Терак ва бошка тез усувчи дарахтлар экиш билан 8-10 йил мобайнида куп микдорда иморатбоп ёгоч таёрлаш мумкин. Проф. А. Хоназаровнинг хисоб-китобига кура 1 га теракзордан 10 йилда камида 500м, 10 минг ra майдондаги теракзордан эса 5 млн. м3 ёгоч олиниши мумкин. Калифорния тераги эса тез 5-6 йилда вояга етади, бирок, у муртрок ва тез синади. Бу жихатдан кук терак билан мирзатерак ёгочи анча каттик ва зичлиги билан ажралиб туради.
Теракларни барча сугориш тармокларининг чеккасида, шахарлар, ахоли пунктлари, вохаларнинг экин экилмайдиган ва нотекис жойларида устириш имкони бор, ундан ихота урмони сифатида хам фойдаланиш мумкин. Теракдан нафакат ёгоч, тахта, шунингдек, ундан аъло сифатли когоз тайёрланади. Теракларни республикада мавжуд булган карийб 200 минг км масофага чузилган сугориш шохобчаларининг чеккаларида вужудга келтириш мумкин. Чунки, уларнинг атиги 7 минг км. даги кисмида дарахтзорлар мавжуд холос. Терак ва мевали дарахтларни темир-бетонли новлар буйлаб экилса, аввало сув буйида узига хос микроиклим таркиб тонар эди, кейин эса турли мевалар етиштирилган буларди. Бу борада айрим туманларда Мирзачул, Карши чули, Хоразм) намунали ишлар килинмокда. Сув омборлари ва селхоналар атрофлари дарахтзорларни вужудга келтириш объекти булиши лозим, республикадаги деярли барча сув хавзалари чеккалари урмонзорлар билан банд эмас.
Йирик саноат тугунлари ва корхоналари худудларида ва атрофларида махсус ихотазор бунёд этиш хар жихатдан хам зарур. Чунки, дарахтлар зарарли моддаларни, айникса чангларни ютиб, хавони тозалайди, хаво намлиги ва хароратни ростлаб туради. Вазирлар Махкамасининг 1997 йил 31 декабрдаги карорига мувофик, Коравулбозор нефть саноати корхоналари атрофида 18 минг ra майдонда урмонзорлар вужудга келтириш ишлари кизгин олиб борилмокда. Худди шундай хайрли ишни Муборак, Шуртанг газ-кимё саноати, Навоий кимё (Азот» бирлашмаси) корхоналари ва бошка саноат объектлари атрофларида вужудга келтириш айни муддао.
Орол буйида руй бераётган чуллашиш ходисаси бошка табиат компонентлари катори усимлик оламининг жиддий зарар куришига кенг микёсда таъсир этмокда. Усимликлар табиатда булаётган барча нохуш узгаришларнинг энг ишончли индикаторидир. Уларнинг бир турдан иккинчи бошка бир турлар билан алмашиши маконда релъеф, грунт сувлари режими, тупрок ва бошка компонентларида узгаришлар содир булаётганлиги натижасида юз беради. Амударё ва Сирдарёнинг хозирги делъталарида (сугориладиган минтакада) аввалги дарахтли тукайзорлар сувсизлик ва шур мухит таъсирида каттик, зарар курди, уларнинг куриши туфайли шамол таъсирида кучма кумлар харакати фаоллашмокда. Орол денгизининг куриган кисмида кум ва тузларни миграцияси кучаймокда.
Ушбу тадрижий табиий шароитда заминни мустахкамлаш нихоятда ахамият касб этади. Бу борада энг ишончли, арзон, тез муддатларда самара берадиган тадбир маълум лойихалар асосида ихотазорлар вужудга келтириш хаммадан хам кулай ва иктисодий жихатдан арзон хамда зарурий чора хисобланади. Фитомепиорация (усимликларни экиш ва устириш дилан мелиорация килиш) йули билан тупрокни эрозия ва дефляциядан сакдаб колиш дарё делътаси ва Оролнинг куриган кисмида 80-йилларнинг ярмида бошланган. Оролнинг комли худудларида (Узбекистон кисмида) 1989 йилдан эътиборан хар йили камида 10 минг га майдонда кора саксовул, черкез, кандим, чоюн ва бошка крук севар ва ш,арни хуш курувчи усимликларнинг урунди ва каламчасини экиш билан фитомелиорация амалга оширилмокда. Кейинги вактларда (90-йиллардан бошлаб) иш майдони ортиб бормокда. 1998 йилнинг бошларида жами фитомелиорация килинган майдон жами 150 минг га. дан ортди. Албатта, бу ракам унчалик куп эмас, агар барча куриган кисм 3,8 млн. га, деб хисобланса, унинг карийб 2 млн.га. кисми республикамизга тегишли. Хозирга келиб усимлик экиш мумкин булган майдон тахминан 400-500 минг га ни ташкил килади. Бинобарин, эндигина унинг учдан бир кисминигина усимлик билан мустахкамлашга эришилди, холос. Бизнингча фитомелиорация ишлари суръати ва камраб олинаётган майдон хажми камида 2 марта оширилиши айни мудао. Чунки денгиз чекинган сари унинг куриган кисмида фитомелиорация килинадиган майдон микёси хам ортиб бормокда, демак, шамолнинг уювчанлик ва харакат майдони тобора ортиб бормокда.
Амударё делътасида хам ихотазорлар вужудга келтириш боисида анча ишлар килинм окда. Чимбой, Муйнок, Бузатов, Кунгирот, ораузак туманлари урмон хужаликлари узанлар буйларида тукай-
зорларни кыпадан тиклаш борасида ва кумли худудларда фитомелиорация ишлари амалга оширилмокда. Энг кизил шундаки, дельтанинг ботикдар оралигидаги баландрок, кисмларида утлок-такир тупрокдарнинг такирсимон тупрокларга ривожланиб утишлари туфайли жойларда (Кунгирот-Муйнок, автомобиль йулининг икки чеккаси ва унинг ичкари худудлари) табиий йул билан кора саксовул кенг таркалмокда. Гап ана шу табиий йул дилан кенгайиб бораётган кора саксовулнинг ахоли томонидан кесиб кетилмаслигида. Агар уларни вегетацияси учун инсон томонидан тускинлик килинмаса, у табиий йул билан заминни мустахкамлаб боради.
3.5. Фойдали казилмалардан фойдаланишни оптималлаштириш
Ишлаб чикариш кучларининг тезкорлик билан тараккий килаёттанлиги саноатни куплаб минерал хомашё билан узлуксиз таъминлашни такозо этади. Бу эса уз навбатида ер каъридан куплаб фойдали казилма бойликларни казиб олишга ундайди. Каттик, фойдали казилмалар конларда турли чукурликда жойлашганлиги туфайли уларни казиб олиш жарёнида куплаб буш ток жинсларини ер бетига чикариш лозим. Бунинг устига рудаларда керакли фойдали маъдан жуда оз кисмни ташкил килиши мумкин (уртача 0,1% дан 10% гача). Бинобарин, куплаб буш ток жинслари конлар атрофида тупланиб боради. 90- йилларда дунё буйича йилига карийб 150 млрд. т ток жинслари казиб олинган, шуцман 20 млрд. тоннаси фойдали казилма булган. Бу ракам XXI бошларига келиб 4-6 марта купайиши тахмин килинмокда.
Шу муносабат билан фойдали казилмалардан окилона фойдаланиш муаммоси Ep куррасида тобора жиддий тус олмокда, бу борада казиб олиш ва уларни кайта ишлаш технологиясига катта ахамият берилиб иктисодий жихатдан камрок чиким-харажатлар сарфлаш устида кенг микёсда тадкикот ишлари амалга оширилмокда. Мутахассисларнинг хисоб-китобича ер катламларидан олинаётган маъданларнинг бор йуги-1- 5%и ишлаб чикариш учун махсулот булиб, колганлари чикинди хисобланади.
3.5.1. Узбекистон худудидаги фойдали казилмалар ва улардан фойдаланиш
Узбекистон замини турли табиий минерал бойликларга эга. Бу хол худуднинг геологик жихатдан узок утмишларда мураккаб ривожланиш жараёнларни бошдан кечирганлиги, илк бор ток хосил булиш ходисаларини, денгиз хавзаларининг вакт-вакти билан курукликка бостириб кирганлиги, кобик нурашининг кучли тарзда руй берганлиги, вулкон харакатлари, ер ости магматик жинсларни турли катламларга кириб, котиб колиши ва бошка геологик ходисалар натижалари билан боглик.
Хозирги кунга келиб Узбекистонда 2700 дан зиёд казилма бойлик конлари ва истикболда очилиши мумкин булган янги конлар аникланган. Ушбу конларда ер юзига якин жойлашган хилма-хил минерал хомашёлар мавжуд. Уларнинг 60 хилидан иктисодиётда фойдаланилмокда. Узбекистоннинг умумий минерал хомашё салохияти 3,3 трл. АКШ долларида бахоланмокда. Хар йили конлардан умумий киймати 5,5 млрд. АКШ долларига тенг булган турли казилма бойликлар казик олинади.
Бир катор мухим фойдали казилмалар, чунончи, олтин, уран, мис, табиий газ, калий тузлари, фосфоридлар, каолин буйича Узбекистон захираларининг куплиги ва истикболда фойдаланиш
буйича нафакат МДХ, мамлакатлари балки, жахонда олдинги уринларни эгаллайди. Масалан, олтан захиралари буйича дунёда 4- уринни, казиб олиш буйича эса 7-уринни эгаллайди, мис буйича 10-'П-уринни, уран буйича эса 7-8-уринни эгаллайди (Каримов, 19K). Табити газнинг умумий захираси карийб 2 трлн. м, кумирники 2 млрд.т. дан зиёдрок. Мутахассисларнинг дастлабки бахолаш натижаларига кура мамлакат худудининг тахминан 60% кисми нефть ва газ захиралари билан банд.
Узбекистон худудида Фарюна, Сурхондарё, Жануби-Рарбий Хисор, Бухоро-Хива ва Устюрт нефть ва газли минтакалардир. Хозирги вакха энг куп нефть ва табиий газ Бухоро-Хива нефть- газ районида-Уртабулок, Кукдумалок, Шуртан, Тошли, Шуртепа, Зевар ва бошка уларга якин булган конлардан казиб олинмокда. Биргина Кашкадарёдаги газ конлари бутун республикада казиб олинаётган табиий газнинг 90%ини етказиб бермокда. Кейинги вактларда Устюрт платоси ва Орол денгизининг сувдан бушаб колган кисмида нефть ва газ конларини кидириш ишлар жадаллик билан олиб борилмокда. Бу худудларда табиий газ ва нефть конлари очилиши мумкинлигига мутахассислар катта ишонч билан карамокдалар (хозиргача Шохпахта, Урга, Бердак, Шибинли, Кизилкайир, Окшулок, Корашулок каби жойлардаги конлар истикболга эга), дасглабки газ конлари ишга туширилган (хозирги кунда Хрга газ конидан кунига 1,2 млн.м газ олинмокда, шунингдек, хар купи 25 т газ конденсати казиб олинмокда).
Узбекистонда 20 дан ортик кумир конлари ва кумирли хавзалар аникланган. Кумирнинг саноат захиралари Ангрен, Шаргун ва Бойсун конларида жойлашган. Бойсун (жами захираси тахминан 150 млн. т) конида очик усулда тош кумир казиб олиш бошланган. Рузор-Кумцургон темир йулини ишга тушири- лиши билан бу кондак куплаб кумир олиш мумкин булади.
Узбекистон ноёб ва нодир металлар-олтин, кумуш, уран ва бошкалар казиб олиш буйича олдинги уринларни эгаллайди. Олтиннинг умумий захираси 4 минг т. дан куп, республйкада таркибида олтин ва кумуш мавжуд булган 30 дан ортик руда конлари топилган. Йирик олтин конлари Мурунтов, Маржонбу- лок, Курама ва Чоткол тизма тогларида топилган. Кумуш Кизил- нура тармокларида, Кизилкумда катта захираларга эга. Одатда олтин бошка элементлар билан бирга учрайди.
Рангли ва нодир металлар — мис, калайи, кургошин, волъфрам; литий, алюминий хомашёси(алунитлар, каолинлар) ва бошкалардан иборат. Мис рудаси Курама тогларида Калмоккир, Саричека, Кизота конларида, вохрам, молибден, калайи, висмут, симоб, суръма Жанубий ва Урта Тянь-Шандаги Коратепа, Лангар, К,уйтош, Ингичка, Яхшон, Саргардон ва бошка жойларда мавжуд, 20 та молибден кони аникланган. Висмут рудаси, мишъяк-висмут, мис-висмут конлари Чоткол-Курама тоглари- да (Бурчмулла, Уртасарой) бор. Жанубий Фаргонада 100 дан ортик, симоб ва 10 дан зиёд сурма конлари мавжуд.
Кора металлар (темир, титан, марганец ва хром) нинг бир неча юз конлари мавжуд. Улкан титан марганецли кон Султон Увайс тогларида (Тепабулок, захираси 4 млрд.т), Нурота тогларида, марганецли чукинди конлари Зарафшон-Зирабулок,Кора- тепа, Лолабулок, ва бошка жойларда топилган.
Toг-кимё саноати хомашёси булган фосфоритлар (Кизил- кум), ош тузи ва бошка тузларнинг катта захиралари Борсакелмас, Хужаикон, Бойбичакон ва бошка жойларда аникданган. Курилиш материалларнинг 370 дан ортик, кони борлиги хисобга олинган. Ок, кора, кизгиш, мармар конлари ишга тушган. Геология кидирув ишлари кенг микёсда жадаллик билан давом эттирилмокда, истикболда янги конларнинг топилиш эхтимоли катта.
3.5.2. Фойдали казилмаларнинг исроф булиши
Казилма бойликлар конларини ишга тушириш, улардан маъданларни казиб олиш, транспортда карта ишлаш фабрикаларига ташиш, рудаларни бойитиш ва улардан керак булган махсулотларни ажратиб олиш жараёнлари мураккаб технологик тизимлардан иборат. Мазкур бир-бирлари билан боглик булган жараёнларда маъданлар микдор жихатидан камаяди, баъзан эса сифатини хам йукотади.
Узбекистонда йилига 200 млн. т. дан зиёд тог жинслари казиб олинади, чикинди сифатида ташланган жинсларнинг хажми 150 млн. м3 дан мулрок. Кон ва шахталар атрофига чикариб ташланаётган коплама жинслар факат Олмалик, ва Навоий тог- кон саноати мажмуида 20 минг ra майдонни эгалайди.
Чикиндиларни тупланиши аввало катта майдонда тупрок ва яйловлардан фойдаланишни чеклайди, хамда ер ости сувларини ифлослайди, чикариб ташланаётган коплама жинсларнинг аксарияти захарли хусусиятга эгалиги эътиборга олинса, у холда махаллий ахолига хам зарар етказиши мумкин.
Маъданларни казиб олиш жараёнида уларни очик картер усулида ер юзасига олиб чикиш нисбатан камрок исрофгарчиликка олиб келади. Уртача исрофгарчилик 3-8%, мураккаб конларда эса 10-12% ни ташкил килади. Шу жихатдан караганда очик усулдаги конлардан купрок фойдаланиш максадга мувофиклиги ва иктисодий жихатдан рентабеллиги уз-узидан равшандир.
Ёпик, усулда маъданларни казиб олиш жараёнида исрофгарчилик анча юкори, бу хол нафаврт ток-геологик шароитларини мураккаблиги, шунингдек, казилма бойликнинг тури ва мухимлиги билан боглик. Кумир конларида исрофгарчилик курсаткичи уртача 20-40% ни, кора ва рангли металл рудалари шах- таларида 15-25%, тог-кимё хомашёларида эса 20-60%ни ташкил килади. Конларни ишлатишда яна бошка омилларни хам эътиборга олиш лозим булади. Масалан, тог жинслари ва маъданларни казиш, транспортга ортиш ва тушириш, конни техник жихатдан бузилишининг олдини олувчи курилмаларни куриш ва б.
Донбассдаги шахта усулида казиб олинаётган кумир конларида пастга томон чукурлашган сари кумирнинг таркибида кул микдори ортиб боради. Кумир казишда ишлатилаётган комбайн кумир билан бирга сланец катламларини хам кушиб чикаради. Шу туфайли булса керак кумирнинг куллик даражаси 31,5% ни ташкил килади. Бинобарин, дон хавзасидаги кумирларни бойитиш долзарб муаммо хисобланади.
Конларни ишлатишда маъданларнинг рудадаги салмогига алохидадътибор берилади. Агар рудада маъданларнинг салмоги етарли даражада куп булса уларни фойдаланишга топшириш максадга мувофик, кам булган такдирда бунта рухсат этилмайди. Масалан, мисни рудадаги микдори XlX асрнингбошларида 10% булган такдирда казиб олишга рухсат этилган, бу микдор ХХ аср бошига келиб 3,8% га, хозирда эса бу курсаткич 1% дан хам камрокка пасайди. Шу нуктаи назардан ишлатиб булинган конларда ва салмоги кам булган руда шахталарида ёки каръерларида хозирги нуктаи назардан уларни кайтадан ишга солиш иктисодий жихатдан кулай ва зарурдир. Шу жихатдан Кизил кумдаги олтин конларида ташкил этилган Узбекистон-АКШ хамкорлигидаги <Зарафшон-Нъюмонт» кошма корхонаси аввал ишлатиб булинган тог жинслари таркибидан яна олтин ажратиб олиш учун хизмат килмокда.
Маъданларни ташишда хам уларнинг бир кисми исроф булиши аникланган. Текшириш натижаларига кура, кумир очик вагонларда ташилганда карши шамол харакати туфайли унинг майда,зарралари учиб кетади. Масалан, Новокузнецкдан Магнитогорск шахригача очик ярим вагонларда кумир ташилганда хар бир вагонда кумир микдори 1,2 т. гача камайган. Бундай йукотишни камайтириш учун вагонлардаги кумир устига сув сепиб намлаш ёки нефть махсулотлари билан коплаш анча наф беради.
3.5.3. Фойдали казилмалардан мажмуали фойдаланиш
Деярли барча каттик маъданли конларда куп холларда асосий бойликдан ташцари бир-неча бошка, унга йулдош булган бошка минерал маъданлар хам учрайди. Гап ана шу кушимча минерал бойликларни хам ажратиб олишда. Чунки, уларни ажратиб олиш иктисодий жихатдан мухим ахамият кася этади. Конлардан ёки маъданлардан мажмуали фойдаланиш деганда деярли барча фойдали маъданларни ишлаб чикариш технологиясида уларни бирма-бир ажратиб олиш тушунилади. Лениногорсдаги корхонада кургошин — рухрудасидан 13 элементдан 11 таси, Балхашда мис эритиш корхонасида эса 14 элементдан 12 таси, Толли Осетиядаги Садон кургошин-рух корхонасида 23 элементдан 15 таси ажратиб олинмокда.
Узбекистон рангли металларга, яъни мис, кургошин, рух, вольфрам, ва бошцаларга жуда бой. Улар билан бирга 15 турдан мулрок, бошца рангли металлар хам бирга учрайди. Масалан, олтин, кумуш, кадмий, индий, теллур, селен, рений, кобалът, никель, осмий ва хоказо. Калмоцир кони ноёб булиб, мис-молибден рудаси ва улар билан бирга юкорида номлари курсатилиб утилган рангли металларнинг купчилиги бирга учрайди. Уларнинг асосий кисми Олмалик, тог-кон металлургия корхонасида ажратиб олинмокда. Унга якин булган Дальное конининг ишга туширилиши ва янги ток-металлургия мажмуасини куриб битказилгандан сунг рангли металларни мажмуали ишлаб чикариш янада купаяди. худди шундай конлар Жиззах вилоятидаги Учкулоч, Сурхондарёдаги Хондиза конларида хам мавжуд. Охангарон кумир конида кумирни коплаб турувчи каолиндан тулик, фойдаланмайди. Тугрироги бу конни кумир-каолин кони, деб аталса тугри буларди. Каолин захираси 400 млн. т. Лекин казиб олинган 6-8 млн. т каолиннинг хомашё сифатида атиги 5% и олиниб, колган кисми агдармада тупланиб борилмокда. Хозир унинг йигилган кисми 60 млн.т. гa етиб колди. Каолин (гилмоя) -кимматбaxo хомашё, ундан когоз, доришунос- лик, атир-упа ва бошца саноат тармоцларида фойдаланилиши мумкин, унинг таркибида куп микдорда алюминий мавжуд, бинобарин, у алюминий ишлаб чикаришда аскотади.
1998 йилда Германиянинг <Крупп» фирмаси Охангарон кумир хиссадорлик жамияти билан биргаликда каолин кушма корхонасини бунёд этишга киришди. Биринчи навбатда йилига 200 минг т каолинни бойитиш кувватига эга булгак фабрикани куришга кирилишди. Бунта «Крупп> фирмаси 250 млн. немис маркаси ажратди. Худди шундай кумир конидан мажмуали фойдаланиш Шаркун тошкумир конида амалга оширилмокда. Конда кумирдан ташкари фосфорит, гипс ва охак казиб олинади. Гипс курилишдан ташкари тиббиётда фойдалинилади. Охак кимматбахо курилиш материала хисобланади.
3.5.4. Минерал ресурсларни казиб олиш жараёнида уларнинг атроф-мухитга таъсири
Очик усулда казиб олинадиган маъдан конлари атроф- мухитни купрок, ифлослайди. Казилма бойликнинг юзини очишда купинча портлашлар килиниб, юзадаги ток жинслари маълум калинликда юмшатилади. Портлаш натижасида жинслар турли томонга сочилиши ва улар купориб ташланиши туфайли хавога куп микдорда чанг кутарилади. Мугахассисларнинг маълумотига кура, руда очик конларда бир йула уртача зичликдаги грунтлар портлатилганда осмонга 100-200 т. гача чанг кутарилиши кайд этилган. Грунтларни транспортга ортиш ва текислаш ишларида хам 10 т. гача чанг хавога чикиши мумкин. Юк ташувчи бир автомашинадан бир суткада 10 кг чанг хавога чикади. Чанг, шунингдек, агдарма юк автомашиналари, агдарма ярим вагонлар ва конвейрларда ток жинсларини ташишда, уларни майдаловчи курилмаларда майдаланиши, бульдозерлар харакатида хам катта хажмда чикади. Курилиш материаллари конларида тош кесиш машиналари ишлаганда хавонинг чанг билан туйиниши 1м да 1500 мг. га етади. Йирик юк машиналари, масалан, КрАЗ-256 автомашина секундига 202,2 мг углерод оксиди, 175,9 мг азот оксиди, 138,6 мг акролеин, БелАЗ-548 автомашинаси эса секундига 1156 мг углерод оксиди, 130,0 мг азот оксиди ва 6,0 мг акролеин чикаради. Бу хол очик, конлар хавосини захарлаш билан бирга инсон организмининг турли касалликларга чидамлилигини камайтиради.
Ер каърида яшириниб ётган маъданларни кидириб топиш ва аниклаш анча мушкул. Бунинг учун геологик сеёмка, кидирув, текшириш ишлари амалга оширилиб, бу ишда автомашина лар, бургулаш курилмалари, тракторлар ва бошка техника жихозлари иштирок этади. Йул йуклиги туфайли техника яйловда узига маъкул булган жойдан йул солиб, белгиланган йуналиш буйича харакат килади. Бунинг окибатида гилдирак остидаги ут-улан эзилади, синади, охири йуколади, в келган из шамол таъсирига берилиб, турли чукурлик ва отиклар хосил булади. Хуллас, хисоб-китобларга караганда, хар 1 км масофада 4 гача майдондаги яйлов йуколади, 0,3-0,4 гa майдонда тузима кумликлар вужудга келади. Бургулаш курилмасини тракторлар ёрдамида бир жойдан иккинчи жойга кучиришда эса усимлик олами катта майдонда зарар куради. Агар бургулаш курилмаси 15 км масофага кучирилса, у холда камида 100 га майдондаги яйлов нобуд булади, янги барханлар таркиб топади.
3.5.5. Бузилган ерларда рекулътивация тадбирлари
Маъданлар казиб олинган каръерлар, чикинди жинслар тупламалари терриконлар, ащармалар, бургулаш майдонлари, кон казиб олиш билан бялик, булган бошка худудларда табиий мухит бузилади. Бундай жойлар одатда «бузилган ерлар>, деб аталади. Бузилган ерлар релъефи уйдем-чукур, кир-тепалик булиб кетади ва усимлик олами умуман йуколади. Конлар казиб олиб булингандан кейин улар урнида таркиб топган бундай бузилган ерлардан фойдаланиш кийин булиб колади. Шунинг учун улар кайта тузатилиши, яъни рекулътивация килиниши лозим булади.
Бузилган ерларнинг махсулдорлигини карта тиклаш ва уларнинг хужалик самарадорлигини яна кутариш максадида рекулътивация ишлари амалга оширилади. Рекулътивация икки боскичда, .яъни техник ва биологик боскичларда кечади. Техник боскичда ерлар текисланади, релъефнинг нотекислиги фойдаланиш максадига мослаб узгартирилади, туб ток жинслари устига тупрок ёткизилади. Терриконлар, агдармалар усти текисланади, ёнбагирлари зарур кияликка келтирилади. Шундан сунг биологик рекулътивация боскичида тупрокларнинг унумдорлигини ошириш буйича тадбирлар амалга оширилади, дефляция ва шурланиш ходисаларининг олдини олиш буйича ишлар бажарилади.
Каръерлар, шахталар, бургулаш ишлари олиб борилган жойларда одатда ерлар турли даражада бузилади. Маъдан казиб олиш ишлари тугагандан cyв ерлар хужаликда фойдаланиш учун топширилиши лозим. Чунки ерлар бузилган холда колдирилиб кетилса, уларда турли нохуш табиий жараёнларнинг ри- вожланиши, ерларнинг обдон ишдан чикишига олиб келади. Терриконлар, агдармалар агарда улар радиоактив жихатидан хавфсиз булса, усти текисланиши, ортикча грунтлар атрофидаги пасткамликларга ташланиши, ён багирлари жуда хам кичик 0,5- 2 даража кияликда текисланиши зарур булади. Катта киялик (2-3 дан куп) эрозия, сурилма, упкон ходисаларининг вужудга келишига сабабчи булиши мумкин. Агдармалар ва терриконлар юзалари давал тог жинсларидан иборат булса, уларни майда жинслар, тупрок, солиниши, табиий усимликлар усишига ярокли килиниши керак. Биологик рекултивация боскичида аввалига тез усувчи табиий усимликларни экиш максадга мувофик. Кейинчалик тупрок, шароитлари яхшиланиши ва сугориш имкониятлари хал килиниши билан маданий экинларни экиш учун кулай экологик шароит таркиб топади.
Курилиш материаллари (шагал, кум, тош, гил, лёсс, лой симон жинслар ва б. ) олинган каръерлар купинча жуда чукур ва катта майдонни эгалаган булади. Тошкент атрофидаги (Ялонгоч) гишт заводларининг каръерлари нихоятда катта, бу ерда релъеф жуда хам узгариб кетган. Купинча каръерлар шундайлигича ташлаб кетилади. У кераксиз ташландик ер булиб ётади. Лекин каровсиз колдирилган каръерлар рекулътивация боскичларидан утказилиб, хужаликда фойдаланилса иктисодий жихатдан катта фойда беради. Дарё кайирларидаги шагал, тош ва кум каръерлари фойдаланиб булингандан сунг, одатда таби- ий холда кулга айланади ёки ахлатхона сифатида фойдаланиш бошланади. Чунки, турли корхоналар узларида фойдаланилмаган турли чикиндиларни уларга олиб келиб ташлайдилар. Бинобарин, каръерларнинг турли чикиндилар билан тулиши дарё сувининг хам ифлосланишига олиб келади. Чунки, кайир ва паст террасаларда грунт сувларининг сатхи ер бетига жуда якин туради.
Бизнингча, дарё кайирлари ва куйи террасалардаги чукур каръерларни кобола кулларга айлантириш максадга мувофик. Кул атрофида одамларнинг хордик чикариши учун дарахтзорлар бунёд этиш, овкатланиш, спорт, маданий — маиший хизмат курсатиш корхоналари каби инфратузилма объектларини вужудга -келтириш мумкин. Бундай кулда ёзда чумилиш, балик, тутиш, сув спорти уйинларини утказиш учун чиройли манзарали сулим гуша таркиб топади.
Бузилган ерларни рекулътивация килиш умуман олганда жуда xaм кичик майдонларда амалга оширилмокда. Расмий маълумотларга караганда Узбекисгонда: 1987 йилда атиги 2,3 минг, 1988 йилда 1,6; 1989 йилда 1,9, 1990 йилда 3,3, 1991 йилда 0,52, 1992 йилда 1,7 минг га бузилган ерлар тузатиб
фойдаланиш учун топширилган. Бу иш Устюрт платосида ундан хам суст. Жаркий чинкка якин жойда утказилган икки катор магистрал газ кувурларини жойлаштириш 60-йиларда амалга оширилган эди. Лекин шу вактга кадар хам бузилган яйлов узининг аввалги табиий холига кайп ани йук. Чунки, кувур- лар куйилган хандак, шошма-шошарлик билан пала-партиш бекитилган, энг усики тупрок, катлами устида каттик, охактош жинслар парчалари мавжуд, майда тупрок умуман солинмаган, натижада хар бир йуналиш буйича эни 3-4 м . ли ялонюч минтака сакланиб колган, бирор гиёх топилмайди. Бинобарин, кат- та майдондаги яйловлар бутунлай ишдан чиккан. Агар казилган хандаклар кейин сифатли килиб бекитилиб, усти майда тупрок билан копланганда, хозирга кадар яйловларнинг бузилганлиги хатто сезилмас эди.
Хозирги кунда рекулътивация ишларини кенг микёсда Олмалик, Навоий, Мурунтов, Учкудук тог-металлургия корхоналарининг терриконлари ва агдармаларида, Кизилкум фосфорит конининг агдармаларида амалга оширилиши ута зарур. Чунки, катта микдорда буш ток жинслари ва ишлатиб булинган шлаклар йигилиб колган. Уларнинг бир кисми захарли хисобланади.
3.6. Рекреация ресурсларидан фойдаланиш ва уни такомиллаштириш
Рекреация (инсоннинг соглигини ва мехнатга кобилиятини дам объектларида кайта тиклаши, сайёхлик йули билан табиатнинг турли масканларига бориш, архитектура ва тарихий ёдгорликларни бориб куриш ва хоказо) дунё буйича ривожланган ва айрим давлатларда (Испания, Италия, Греция, АКШ, Франция, Буюк Британия, Югославия, Туркия, Япония ва бошк. ) катта даромад манбаига айланган иктисодиёт сохаси хисобланади. Реакреация сохалари нихоятда куп: курорт, санатория, касалхона ва бошка саломатлик объектларида согликни кайта тиклаш, сайёхлик йули билан турли географик жойларда (дарё, кул, сув омбори, селхона, денгиз, музлик, тог, адир, урмон ва б. ) табиат ёдгорликлари (Fop, шаршара, релъеф шакллари)да булиш, сув хавзаларида чумилиш, кармок билан балик, тутиш, сув спорти билан шугуланиш, кайикда сайр килиш ва хоказо, сайёхлик йули билак турли шахарларга бориб тарихий ва архитектура ёдгорликларини куриш, турли улка, мамлакатлар, шахарларга бориш ва уларнинг диккатга сазовор жойларини ва ижтимоий- иктисодий объектларини куриш ва б.
Реакреация ресурслари — табиий ва маданий, иктисодий, тарихий ресурларнинг бир кисмларидан иборат булиб, улар инсоннинг дам олиши ва соглигини кайта тиклаши учун ва мехнат кобилиятини яхшилиш учун зарур булади. Бошкача айтганда табиий ресурслар ва дам олиш хамда согликни кайта тик- лаш учун зарур буладиган барча ижтимоий инфратузилмалар мажмуасидан иборат булади. Стационар холдаги объектларга (курорт, дам олиш уйларига) хордик, чикариш учун келган хар кандай кишини табиий шароит (тоза хаво, меъёрдаги даволовчи ичимлик суви, ажойиб табиат манзараси) ва аъло даражада хизмат курсатиш кизиктиради, табиат куйнида дам олиш учун чикканларни эса ажойиб табиат манзараси, тоза хаво, жозибали сув объектлари (дарё, сув омбори, кул ва хоказо) кизиктиради. Бинобарин, дам олишнинг хам узига яраша мезонлари мавжудки уларни тулик хисобга олиш рекреация ресурсларидан омилкорлик билан фойдаланишни кучайтиради.
3.6.1. Узбекистонинг рекреация имкониятлари ва улардан фойдаланиш
Рекреация сохасининг халк хужалиги тузилмасида тутган урини бенихоя катта. Узбекистон рекреация ресурслари, унинг турлари буйича куплиги жихатидан олдинги уринлардан бируни эгаллайди. Нафакат дам олиш, сайёхлик, согликни тиклаш, шунингдек чет эл сайёхларини кабул килиш учун кенг имкониятлар мавжуд. Кулай табиий шароитлар ва ресурслар, тароватли табиат гушалари, нафосатли бетакрор табиий тог пейзажлари, сув омборлари, куллар, дарё ва каналлар хар кандай кишини лол колдиради. Оромгохпарда мунтазам дам олиш, гузал табиат куйнида спорт билан шугулланишни хамма орзу килади.
Узбекистонда нафакат йилнинг иссик вактлари, шунингдек киш ва кузда хам фаол дам олиш имкониятлари мавжуд. Чимёндаги кишки спорт-дам олиш мажмуаси бунинг ёркин далилидир. Бу оромгохда 1800-2000 м баланликда куздан кеч бахоргача кор билан боглик булган барча спорт турлари ва уйинлари билан шугулланиш имкониятлари мавжуд. Худди шундай спорт оромгохларини Кашкадарё, Сурхондарё хавзаларида хам ташкил килиш учун барча табиий шароитлар бор.
Узбекистон табиати бой ва ранг-барангдир. Мамлакатнинг турли худудларида 200 дан ортик шифобахш ер ости минерал суви ва балчик манбалари аникданган. Ушбу ер ости сувлари кимёвий таркиби, тиббий-биологик ва боши хусусиятларига кура турли-тумандир. Ушбу манбалар асосида физиотерапевтик шифохоналар, санаторий-курортлар ва бошка согломлаштириш муассасалари ташкил этилган. Улардан - Чимён, Чорток, Шохи- мардон ва бошкалар дунё ахамиятига эга. Умуман олганда, рес- публикада 8000 дан зиёд кишига мулжалланган махсус санаторий,профилакторий, дам олиш уйлари ишлаб турибди.
Улкада кушимча санаторий, курорт, профилакторий, дам олиш уйлари ташкил этиш учун кулай рекреацион шароитлари бисёр, улар айни ток олди ва ток минтакаларидаги оромбахш ва иклимий жихатдан мос булган ток водийларида вужудга келтирилиши максадга мувофик. Кашкадарё, Сурхондарё, Зарафшон, Сангзор, Охангарон дарёларига окиб тушувчи бир неча тог сойлари водийларида рекреация ресурслари жуда хам бой. Агар мазкур худудларда хам янги оромгохлар ташкил этилса, нафакат мамлакат ахолиси шунингдек, Марказий Осиё, балки хорижий фукароларининг хам дам олишлари учун янги жойлар вужудга келган булар эди.
Узбекистон дунёга машхур уста аср архитектура ёдгорликлари (Самарканд, Шахрисабз, Кокон, Тошкент ва бошк), Ислом динининг кузга куринган номоёндалари(Имом Ал-Бухорий, Имом Ат-Термизий, Накшбандий ва бошк. ), фан ва адабиёт, санъат намоёндалари(Ал-Фаробий, Беруний, Ибн Сино, Мирзо Улугбек, Алишер Навоий, Захиридин Бобур, Бехзод ва бошк.), давлат арбоблари (Амир Темур ва бошк.) яшаб ижод этган ва улардан ёркин из колган юртдир. Дунё халклари, хусусан Шарк, ва Европа халклари улар билан жуда хам кизикади. Бунинг учун тегишли шарт-шароитлар бунёд этилса, уларнинг окими Узбекистонга гоятда тез купаяди. Масалан, Имом ал-Бухорий макбараси чет эл сайёхлари келиб курадиган, зиёрат киладиган замонавий рекреация объектига айланди.
Узбекистонга бир йил мобайнида уртача 500 минг чет эл саёйхлари келиб кетади, бу ракам бошламасига яхши, лекин бошка хорижий давлатларга келаётган чет эллик сайёхлар микдорига нисбатан жуда хам кам, бу ракам камида биринчи навбатда 2 млн.кейинчалик 3-4 млн булиши лозим. Чунки, мамлакатимизда хорижий мехмонларга курсатадиган объектлар сероб, улар Узбекисгонга келиб хеч вакт афсусланмайдилар, факат улар учун рекреация инфратузилмасини дунё андозаларига мос холда вужудга келтириш лозим.
3.6.2. Узбекистонда рекреацияни ривожлантиришнинг экологик-иктисодий асослари
Хар кандай дам олиш тури маълум худудда амалга оширилади, лекин мазкур худуд маълум муддатга хордик чикариш учун келганларни экологик жихатдан узига сигдира оладими ёки йукми бу масала унинг экологик синими билан аникланади. Экологик синим шундай уртача меъерки унда рекреантлар микдори экологик майдонга тугри келий, ундан ошмаслиги лозим, акс холда табиий мувозанат бузилади. Бу борада маълум андозалар, меъёрий курсаткичлар ишлаб чикилган. Масалан, ёзда сув хавзаларида чумилаётганлар учун денгиз пляжи хар бир чумилувчи учун камида 5 м2, ички сув хавзаларида 8 м2, болаларга эса 4м2, дарёларда хар бир чумилувчи учун камида 5-10 м2, окмас хавзаларда 10-15 м2 акватория булиши лозим. Агарда чумилувчилар микдори курсатилган микдордан ертиб кетса, у холда сувнинг ифлосланиши тезлашади, бинобарин гидроэкологик муво- занат бузилади, унинг окибатлари барчага аён.
Toг ёнбагирлари, кирлар, адирларда бахорда (лола сайили, ялпиз йигиш, оддий хордик чикариш) дам олувчилар сони кескин ортади, бунда маълум кичик худудда рекреантларнинг сони мулжалдагидан куп булади. Натижада усимлик ва тупрок, топталади, турли гиёхларнинг микдори кескин камаяди, дам олувчилар узлари билан олиб келган баъзи нарсаларни шу жойда колдирадилар(озик-овкат кутилари, когозлар, ичимлик идишлари, сигарет колдиклари ва б), бинобарин атроф-мухит ифлосланади. Хисоб-китобларга кура бундай шароитда дам олувчиларни уртача микдори хар гектар майдонга бир кунда 18-20 кишини ташкил килиши мумкин.
Табиатда рекреация имкониятларидан фойдаланиш буйича хозиргача куп сохаларда экологик синим, улчам, микдорий курсаткичлар, рухсат этилган меъёр(РЭМ) андозалари ишлаб чикилган ва улар амалда тадбик этилган. Уларга риоя килиш ва бажариш албатта шарт. Аксинча эса, табиатда турли нохуш ходисалар таркиб тона бошлайди.
Рекреацияни ривожлантиришнинг иктисодий асослари-гузал табиат имкониятлари воситасида инсоннинг дам олиши учун кулай шарт-шароитларни вужудга келтиришга боглик. Дам олиш мумкин булган табиат кучогида тегишли инфратузилма ташкил этилмаса, рекреангларга кунгилдагидек хордик, чикариш имкони булмайди. Рекреация инфратузилмаси — дам олиш объектлари (санатория, курорт, пансионат ва б. ) га транспорт коммуникациялари, электр ва табиий газ тармоклари туташтирилган булиши лозим. Дам олиш обьектида мумкин булган спорт майдонлари ва жихозлари, cyв хавзалари (чумилиш учун, сайр учун, кайик, катамаран ва бошк. ), сохил буйи манзаралари дарахтзорлар билан банд булиши, емакхона, спорт учун махсус жойлар, телефон ва хордик, чикариш учун ппса зарурий имкониятлар булиши лозим. Дам олувчиларни табиат пейзажи, таровати, хушманзаралиги лол кол- дириши керак, тоза хаво, сув, сархил мевалар, шифобахш балчик, минерал сувлар энг зарурий омилларки, уларнинг бисёрлиги инсонни кунгилдагидек хордик чикариши учун acoв булади.
Рекреация инфратузилмаси канчалик такомиллашган булса хордик чикарувчиларнинг хам согликларини тиклаши шунчалик даражада джори булишига эришилади. Бу уз навбатида дам олиш масканларининг малакали мугахассислар билан таъминланишга хам боглик.
Узбекисгонда рекреация обьектлари куп булсада улар барча рекреантлар талабини кондира олмайди. Чунки, ахоли сони ортиб бормокда, шунингдек, хорижий давлат фукароларини хам кабул килиш лозим, Сурхондарё, Кашкадарё, Зарафшон, Чирчик,-Охангарон, Фарина водийларида хали жуда хам куплаб санатория, курорт, пансионат, болалар шифохоналарини бунёд этиш учун имкониятлар катта. Агар уларда тегишли рекреация инфратузилмалари ташкил этилса мамлакатимиз ахолисининг соглигини тиклашга катта хисса кушган булади.
3.7. Иккиламчи ресурслардан фойдаланишни тубдан яхшилаш
Саноат ишлаб чикариши куп микдорда чикупщиларнинг вужудга келиши билан боглик. Булар каттик суюк, газсимон чикиндилар булиб, уларнинг бир кисми захарли хисобланади. Зарарли чи- киндиларнинг вужудга келиши куп холларда ишлаб чикаришнинг технологик жараёнларини туликрок такомиллашмаганлвги билан боглик. Инсон турмушида вужудга келадиган маиший чикиндилар борган сари микдор жихатидан оргиб бормокда. Бинобарйн, чикиндиларнинг вужудга келиши буйича уларни икки гурухга ажратиш айни муддао ва уларни шу йуналишда урганиш маъкул.
Чикиндилар-иккиламчи ресурс сифатида дунё буйича борган сари глобал муаммога айланмокда, шу билан бирга у миллий давлат чегарасида ундан хам каттарок худудий муаммога, айрим шахарларда эса жиддий махаллий муаммога айланди. Дунё микёсида атом электр стыщияларида ёкилган уран ёкилгисининг куллари(шлак) ни кумиш бош муаммо булиб, баъзи давлатлар Африка, Осиёдаги мамлакатлар билан келишган холда уларнинг худудларида кумишга розилик олмокдалар. Toг-кон саноати, кимё, иссиклик электр станциялари, маъданларни назиб олиш каръерлари ва шахталарида таркиб топаетган чикиндилар микдор ва хавфлилик жихатидан устуворлик килади. Маиший чикиндилар хам йирик шахарларда асосий муаммога айланиб бормокда, ran уларни шахардан четга ташиб бориш ва утилизация килишда. Бунинг учун махсус транспорт ва корхоналар мавжуд булиши такозо этилади.
3.7.1. Иккиламчи ресурслардан фойдаланишнинг экологик асослари
Хар бир давлатнинг ижтимоий-иктисодий ривожланишида жиддий муаммолардан бири чикинди муаммоси хисобланади. Узбекистонда хам бу мкаммо борган сари мурракаблашмокда
Казилма бойликларни казиб олиш, рудадан соф хомашёни ажратиш жараёнларида жуда хам куплаб коплама жинслар, рудадан бушаган жинслар вужудга келади. Улар кайта ишланаётган массанинг 90-95 4 ини ташкил килади. Конлардан олинаёттан рудаларда фойдали маъдан микдори 1-5% (рангли металларда) ни ташкил килиши мумкин, колган буш(пуч) жинслар чикинди сифатида терриконлар-(уюм)да йигилади.
Узбекистонда кейинги йилларда жами булиб 1,25 млрд. м3 коплама жинслар, чикинди омборларида 1,3 млрд. т рудаларни бойитишда вужудга келган чикиндилар тупланган. Улар 30 минг га майдонни эгаллаган. Вужудга келган буш ток жинсларига хар йили уртача 25 млн. м3 коплама жинслар, 42 млн. т рудаларни бойитишда вужудга келган чикиндилар, 300 минг т металлургия корхоналарининг шлаклари кушилиб боради. Чикиндиларнинг бу тезликда купайиб бориши яйловлар майдонининг кискаришига, атроф-мухитнинг ифлосланишига жиддий таъсир этади.
Кимё ва нефть кимёси саноатида чикиндиларни асосан мис ва рух эритмалари окаваси, аммиакли окава сув, марганец шлами (кукунсимон модда), фосфогипс, лигнин, нефть куйкаси ва бошкалар ташкил этади. Шунингдек, машинасозлик, иссиклик энерюетикаси, енгил ва озик-овкат саноатлари ишлаб чикариш жараёнида куп хажмда иккиламчи чикиндилар вужудга келади. Уларнинг бир кисми захарли булиб, ер усти сувлари, хавони ифлослаши мумкин.
Вужудга келган саноат чикиндиларининг тупланиб бориши экологик ва иктисодий жихатдан бутунлай зарарли, уларни минералогик ва кимёвий таркибларига кура турли сохаларда фойдаланишни амалга ошириш максадга мувофик. Каттик ток жинсларини радиоактивлик хусусияти булмаса майдалаб курилиш материала сифатида фойдаланиш айни муддао. Улардан сифатли шагал, кум, гил, киррали гула тош ва бошка фойдали курилишбоп материалларни тайёрлаш имкони бор. Toг жинслари жарлик, пасткамлик ва ботикларни тулдиришда аскотади. Баъзан каттик, жинслар охактош, ангидридлар, гипс, лёсс, гил, каолин бур ва бошка фойдали элементлардан иборат булиши мумкин, бу холда уларни турли сохаларда ишлатишга имкон булади. Ангрен кунашир кумир каръерида кумирга кадар коплама жинс сифатида каолин катлами мавжуд булиб, хозирга кадар мазкур катлам деярли фойдаланилмай пасткамликлар тулдириб борилди. Каолин когоз, атир-упа, доришунослик, хунармандчилик(турли идиш-товоклар ясаш) саноатларида кенг фойдаланилади. Хозирда ушбу бойлик асосида Германия билан биргаликда кушма корхона ташкил килинган, якин вактдан бошлаб бир неча махсулотларни ишлаб чикариш йулга куйилади.
Кимё ва нефть кимёси саноати чикиндиларидан турли фойдали (мис, рух, курюшин ва б. ) хомашёларни ажратиб олиш максадга мувофик, баъзиларидан убит (лигнин) сифатида, иссиклик электр сганцияларида кумир ёкиш натижасида вужудга келган кулдан шлака-блок: тайёрлашни йулга куйиш, угит сифатида фойдаланиш яхши натижа беради.
Эндиликда маиший чикиндиларнинг микдор жихатидан борган сари купайиб бораётганлиги инсониятни жиддий ташвишга солмокда. 80-йилларда Нъю-Йорк ахолиси жон бошига кунига 2 кг, Сингапур-0,87, Гонконг, Гамбург-0,85, Рим-0,69 кг дан маиший чикинди тенгри келган. Нъю-Иоркда куплаб маиший чикиндиларни вужудга келиши бу шахарга узок масофадан.озим-овкат махсулотларни уларни бузилиб колмаслиги ва идишларни синишини эхтиёт килиш максадида когоз картон ва бошка материаллар билан ураб келиниши билан боглик.
Кейинги вактларда ярим тайёр, музлатилган ва консерва цилинган махсулотларни куплаб ишлаб чик,арилиши муносабати билан уларни махсус яшик, кутича, махсус идиш, союз ва целлофан халтачаларда уралиб сотувга чикарилмокда. Саноати ривожланган мамлакатларда урам материаллар маиший чикиндини 30% ини, огирлик жихатдан ва хажми буйича 50% ни ташкил килади, колгани озик-овкат ва уй ахлатларига тугри келади. Ураш таркибини аввало когоз, ойна, металл, целлофан, пластмасса ташкил килади. Кизил шундаки, улардан иккинчи марта фойдаланиб булмайди, яъни кайта куйиш (эритиш) зарур.
Узбекистонда маиший чикиндилар хар йили 30 млн. м' хажмда вужудга келади, улар 230 дан ортик, майдончаларда йигилиб бормокда. Ахлат йигиладиган майдончалар шахарлардан ташкарида тупpoк пасткамлик, жарлик, каръерлардан иборат. Расмий маълумотларга кура хар бир млн. т маиший чи- киндига нисбатан 360 минг т. озик-овкaт чикиндилари, 160 минг т когоз ва картон, 55 минг т латта-пуста, 45 минг т гача пластмасса ва бошцалар тенгри келади. Унинг таркибида шунингдек, металл (айникса рангли металлар), ойна, ёгоч, резина каби материаллар хам куп микдорда мавжуд булади.
Республика мустакилликка эришгандан сунг чет эллардан куплаб спиртли, алкоголсиз ичимликлар, сигаретлар, озик- овкатлар келтира бошланди. Йирик шахарларда «Кока-кола>, «Фанта>, «Спрайт> ишлаб чикарила бошланди. Ичимликлардан бушаган шиша ва пластмасса идишлар андозага туг
ри келмаслиги боис уларни карта топширишнинг иложи йуклиги сабабли кучаларда туплана бошлади. Германиядан келтирилган пиво идишлари алюминийдан ишланганлиги ва кайта фойдаланишнинг имкони йуклиги сабабли ахлатхона, куча, арикларда йигилиб бормокда. Буларнинг барчаси маиший чикиндилар хажмини бир неча баробар купайтирди. Куча, хиёбон, майдон, балан каватли бинолар якинидаги манший чикиндиларнинг йигилиб бориши ахоли орасида турли юкумли касалликларни тезда таркалишига сабаб булмокда. Пашша, чивин каби майда хашаротлар микроб, вирус, бактерияларнинг купайишига кучли таъсир этади. Кузда дарахт баргларининг куплаб ёкилиши эса шахар хавосини огирлаштиради, хавода СО, микдорини купайтиради.
Аслида шахарларда маиший чикиндилардан кутулишнинг икки йули мавжуд: 1) уларни шахарнинг четидаги пасткамликларга элтиб кумиш, 2) ахлат ёкиш корхоналарини вужудга келтириб, уларда чикиндиларни ёкиш. Биринчи йул кулай, лекин ахлат грунт сувларига аралашиб кетиши мумкин, бу хол уларни ифлосланишига олиб келади. Иккинчи йул куплаб катта кувватга эга булган ахлат ёкиш корхоналарини куришни талаб этади. Ривожланган мамлакатларда ахлатнинг катта кисми (50-80% ) корхоналарда ёкилади, бунинг натижасида арзон энергия ёки сув буги ишлаб чикилмокда. Японияда 1850 ахлат ёкиш корхоналари мавжуд булиб, уларда бутун маиший чикиндининг 80%дан зиёд кисми ёкилади.
Узбекистонда бундай корхоналар мавжуд эмас, аммо йирик шахарлар якинида уларнинг курилиши максадга мувофик. Тошкентда бундай корхонани (лойиха кавати йилига 400 минг м3) тунгичи 1977 йилда курилган эди, лекин у маълум сабабларга кура фаолият кфсатмаяпти, уни бирор чет эл фирмаси билан биргаликда кушма корхона ташкил килиш билан такомиллаштириш ва самарадорлигини ошириб, ишга тушириш вакти келди.
Республика шахарларида кузда дарахтлар барги тукилиши бошланиши билан куча фаррошларининг иши бир неча баробар ортади. Бу муаммодан осон кутилиш учун уларни туплаб ёкадилар. Бу ута кетган экологик саводсизлик. Энг кулаки уларни йигиб, махсус автотранспортда шахар четига чикариб махсус ураларда бир йил чиритилса кулбола гунг вужудга келади, уни иссикхона, богларда тупрокка убит сифатида солиш юкори самара беради.
Кискаси чикиндилар иккиламчи ресурс, факат улардан окилона фойдаланиш йулларини билиш, бекорга исроф килмаслик, атроф мухитга булган таъсирини борган сари камайтириб бориш устида изланишларни такомиллаштириш мухим ахамият касб этади.
3.7.2 Иккиламчи ресурслардан фойдаланишнинг иктисодий асослари
Чикиндиларнинг таркиби хилма-хил. Зотан, улардан фойдаланиш йуналишлари, сохалари, гурухлари, иктисодий самарадорлиги, экологик тозалиги хам турли туман. Чикиндиларни умумий холда иктисодий ахамиятини бахолаш мушкул шунинг учун хам унинг таркиби аниклангандан сунг самарадорлик тугрисида фикр билдириш мантикка тугри келади. Масалан, чикинди таркибида алюминий, шиша идишлар, пулат, когоз, пластмасса, синган ойна кабиларнинг булиши улардан иккинчи марта фойдаланиш самарадорлигини оширади.
Алюминий жуда хам куп энергия талаб килувчи металл, у халк хужалигида кенг фойдаланилади. Баъзан алюминий хомашёсини сотиб олишга сарф этилган харажат микдори энергия кийматидан арзон туради. Металлаломдан куйилган алюминий бокситдан олинган металлга нисбатан жами булиб 5% харажат талаб этади. Иккиламчи металлаломдан куйилган 1 т алюминий 4 т боксит, 700 кг нефть махсулотини тежайди, шунингдек атмосфера хавосига чикадиган 35 кг алюминийли фторли чикинди бирикма камаяди.
Крюз макулатураси муаммоси жахон микёсида борган сари жиддийлашмокда. Аникланишича, макулатурани кайта ишлаш йули билан когоз махсулотларини тайёрлаш катта майдонларда урмонларни киркишдан саклаб колишга ва энергияни тежашга, атроф- мухитнинг ифлосланиши олдини олишга имкон беради. Макулатурани карта ишлайдиган корхона целлюлоза-союз корхонасини куришга нисбатан 50-80% арзон тушади. АКШда 200 дан ортик макулатурани кайта ишлайдиган корхоналар фаолият курсатмокда, факатгина «Нъю-Йорк Таймс» газетасининг якшанба сонини кайта ишлаб, ундан союз тайёрлаш 75 минг туп дарахтни цирцишдан саклаб колиши мумкин. Ривожланган йирик мамлакатларда (Канада, Италия, Мексика, Жанубий Корея, Германия) чет эллардан макулатура харид килиб, тайёр когоз ишлаб чикармокда. Бу иктисодий жихатдан жуда хам самарали хисобланиши исботланган.
Иктисодий хамкорлик ва тараккиёт ташкилотининг маълумотича дунё буйича фойдаланилаётган когознинг 50%ини карта ишланиши унга булган талабни 75%ини кондиради, бу эса 8 млн. га майдондаги урмонни кесилишдан саклайди.
Иккиламчи ресурслар табиий бойликлар каби барча сифат курсаткичларига эга, иктисодий жихатдан юкори бахоланади. Шунинг учун хам ривожланган мамлакатларда рангли металл, пулат, синган ойна, когоз, пластмасса, целофан ва бошка материаллар кайта ишланиб яна фойдаланишга юборилади. Иккиламчи чикиндилардан фойдаланиш куплуб хомашёни ва энергияни тежайди, атроф-мухитнинг ифлосланишини камайтиради. Гап уларни сифатли килиб кайта ишлаб чикаришда, дарвоке, бунинг учун кичик ва урта корхоналар самарали хисобланади. Салкин ичимликлар, ёгдан бушаган пластмасса идишлари тугридан тенгри иккинчи марта ишлатилишга ярамайди, уларни кайта ишлаш зарур. Узбекистонда кейинги вактда улардан кенг микёсда фойдаланилаёттанлиги туфайли бушаган идишлар турли жойларда уюм-уюм булиб тупланиб, кучаларнинг гигиеник ахволини бузмокда. Ахир, уларнинг хар бирини ишлаб чикариш учун канча маблаг сарфланганку,нима учун уларни яйа карта йигиб эритиш мумкин эмас? Чикикдини кайта ишлаш ва ундан тайёр махсулот чикариш хомашёдан тайёр махсулот тайёрлашда нисбатан иктисодий жихатдан анча арзон тушиши барчага аён. Бунинг учун ушбу пластмасса идишларни ишлаб чикараёгган чет эл корхоналарининг республикада кушма кичик корхоналарини тжшсил зппп айни муддао. Агар ушбу бушаб колган идишларни яна кайтадан топшириш имкони топилса, нафакат иктисодий самара, шуниндек, кучалар хам илгариги тозалик хусусиятини кайта тиклаган булур эди.
Когоз муаммоси мамлакатда эмас, балки дунё микёсида катта кийинчиликларга сабаб булмокда. Узбекистонда когоз, яъни макулатура кайта ишлаш комбинатлари мавжуд, уларнинг энг йириги Тошкент когоз комбината, бирок унинг ишлаб чикариш куввати анча кам (25-30 минг т макулатуранинг ишлай олади), хомашё нажми эса бир неча баробар куп. Укувчилар, талабалар хар йили дарслар буйича тулдирган дафтарларининг факат 5-10% и макулатурага топширилиши мумкин. Агар улар мактаб, лицей, гимназия, коллеж, институт, университетларда йигиб олиниб марказлашган холда кабул пунктларига топширилса республика буйича камида 150-200 минг т когоз макулатураси йигилади. Улардан кайтатдан дафтар тайёрлаш технологик жихатдан арзон, иктисодий жихатдан самарали булади.
Республикада макулатура микдорини купайтириш манбалари анча, бунинг учун хар бир шундай манбалар (корхоналар, муассасалар, ташкилотлар ва б.) га йил давомида топшириши зарур булган макулатура хажмини аник, белгилаб унинг топширилиши каттик назорат килиниши лозим.
Ишлаб чикариш асосан иктисодий самарадорлик баркарор булган такдирдагина ривожлана олади, шундай экан саноат, кишлок хужалиги ишлаб чикаришида ва турмуш, маиший хизмат доирасида вужудга келган чикупщилар негизида тайёр махсулогларни ишлаб чикиш иктисодий жихатдан энг самаралидир. Бекобод металлургия корхонаси факат металлалом асосида сифатли кора металл, прокат ва пулат тайёрлайди. Унга бутун республика худудидаги турли корхона, жамоа хужалиги ва бошка ташкилотлардан мажбурий равишда металлалом етказилиб берилади, бу жараён Республика Вазирлар Махкамаси томонидан махсус назорат килинади. Шу босс корхона хомашё билан йил буйи таъминланади.
Чет элда хам эндиликда кичик ва урта корхоналарда металл лом асосида пулат куйиш, прокат ясаш, кора металл тайёрлаш устувор булиб бормокда. Тула циклли улкан металлургия корхоналари хомашё танкислиги ёки йуклиги сабабли инкирозга учрамокда.
Иккиламчи ресурсларнинг сохалар буйича бир боскичда камида 60%, кейинги боскичларда 75-80%ининг карта ишланиши ва тайёр махсулот чикаришни ташкил этиш хам экологик хам иктисодий жихатдан асослидир. Бунинг учун шундай улкан, лекин жуда хам хайрли ишни боскичма-боскич амалга ошириш жамиятни баркарор ривожлантиришга катта ижобий таъсир этади. Буни куйидан (кушма корхона, фирма) бошлаб катта (давлат-хиссадорлик) кушма корхоналаргача бир маромда амалга ошириш максадга мувофик. Иккиламчи ресурслар бекиёс катта иктисодий бойлик, улардан омилкорлик дилан фой даланиш бозор шароитида алохида ахамиятга эга
3.8 Узбекистондаги экологик вазиятлар ва экологик хавфсизликни таъминлаш
3.8. 1 Экологик ахвол ва экологик вазият тугрисида тушунча
Республика хузудида ишлаб чикаришпинг кенг микёсда тараккий этиши табиат дилан инсон уртасидаги муносабатларни кескинлаштирмокда. Бу кескинлашув одатда атроф мухитнинг ифлосланиши, тупрок ва усимлик копламларининг бузилиши, камбамллашуви ва бошка куринишларда ифодаланади. Хар бир табиий комплекс бу жихатдан маълум экологик ахволга эга булиб, улар бир-бирларидан ушбу ахволнинг огир-енгиллиги, мураккаблиги, мажмувлиги билан фарк килади. Экологик ахвол тушунча ва худуд учун нисбатан баркарор хусусиятларга эга. унинг учун хам узок муддат давомида деярли узгармаслиги, яъни бирдек давом этиши мумкин. Лекин экалогик ахвол баъзан огирлашуви, баъзан енгиллашуви хам мумкин, бу хол ишлаб чикариш маромига боглик, уни атроф-мухитга таъсири тезлашса ахвол огирлашади ва аксинча. Экологик ахволни турли даражада содир булиши худудда хар хил вазиятларни шакллантиради. Экологик вазият экологик ахволни маълум бир вот мобайнидаги холати, бинобарин, у бекарор булиб маконда вакт мобайнида бир вазиятдан иккинчи вазиятга тез орада узгариши мумкин. Демак, экологик вазият,маконда маълум бир ваьт мобайнида содир булади хамда ахамятни аник, ва равшан акс эттиради.
Узбекистонда экологик вазиятлар жойларда табиий ресурслардан фойдаланиш даражаси, ишлаб чикаришнй ривожлантириш, атроф мухит ифлосланишининг олдини олив тадбирлари кулланилиши куламига караб туфли микёсларда шаклланмокда. Тадкикотлар натижасига кура эковазият мажмуали, айрим ушли ва маълум бир омил (ёки табиий компонент) билан облик, холда таркиб топиши мумкин экан. Мажмуали эковазият деярли барча табиий компонентларнинг узгариши. окибатида таркиб топади. Масалан, Оролбуйидаги вазиятни хакикатан хам мажмуали, деб хисоблаш жоиз, чунки, у худудда барча табиий компонентлар чуллашиш; жараёнида тубдан узгаришга учраб, аввалги гидроморф вазият эндиликда ксероморф, гидрогаломор ва автоморф вазият билан бутунлай алмашмокда.
Табиий- компонентларнинг айрим гурухлари билак боглик булган эковазият, купинча тупрок усимлик ёки атмосфера хавоси билан сувнинг деградацияси ёхуд ифлосланиши билан боглик булади. Масалан, Сурхондарё вилоятининг Сариосиё, Узун туманларидаги эковазият купли Тожикистон Республикасидаги Турсунзода шахрида жойлашган алюминий корхонасининг чикиндилари эвазига пайдо булган. Сурхондарёнинг бу туманларида эковазият фторидли водород гази таъсирида булиб, натюкада ахоли бош окрики ва букин касалликларидан азият чекмокда; Чорва молларининг тишлари тукилиб кетиши, улими содир булиб, экинзорлар куриди, тупрокда огир металлар ва захарли модцалар тупланиши кайд этилган. Демак, эковазият бир неча табиий омилларнинг зарарланиши, шунингдек, инсон ва чорва молларининг касалланиши билан боглик. Бундай эковазиятни гурухли вазият, деб карат мумкин.
Эковазият баъзан бир омил ёки компонент билан боглик холда юзага келади. Узбекистонда аксарият катта худудларда вазият сув ресурсларининг ифлосланиши туфайли хатарлидир. Дарё сувларининг ичимлик суви сифатида ишлатиб булмаслиги, улардан сугоришда фойдаланганда тупрокда шурланиш ходисасининг ривожланиши, шунингдек, тупрокнинг турли чикиндилар билан ифлосланиши вазиятни жиддийлаштирмокда. Дарёнинг сифатсиз сувини ахоли томонидан истеъмол килиниши Амударё, Куйи Сирдарё, Куйи Зарафшон,буйи Башкадарё ва бошка худудларда улар орасида туфли касалликларнинг таркалишига таъсир этмокда. Айникса, 1 ёшгача булган гудак, ёшболалар, аёлларда огир асорат колдирмокда, ахоли орасида улим баъзи туман ва вилоятларда нисбатан куп.
Тадкикот натижаларига кура республикада сув ресурслари билан боглик булган эковазият устувор булиб, атмосфера хавосининг ифлосланиши ва бошка сабаблар билан боглик вазиятлар кейинги уринларни эгаллайди.
3.8.2.Экологик вазиятлар ва уларнинг географик жойлашуви
Узбекистонда каноатланарли, уртача, кескин, танг ва фалокатли экологик вазиятлар мавжуд. Каноатланарли эковазият тизма тогларнинг сувайригич, баланд ва урта баландликдаги тогларнинг ёнбагирларига хос. Бу худудларда табиий шароит деярли узгармаган, факат айрим усимлик ва хайвонларнинг микдорий камайиши кузатилади (9-жадвал) .
Уртача эковазият уртача баландликдаги ва паст тоглар, Кизил- кум ва Устюрт платосининг айрим худудларига хос булиб, уларда тупрок ва усимлик копламининг бузилиш белгилари кузатилади.
Кескин эковазият адир, баъзан паст тоглар ёнбагирлари, пролювиал шлейфлар, Карши чули ва Кизилкумнинг маъданлар казиб олинаётган худудлари, Бухоро, Коракул вохаларини эгаллайди. Бу эковазиятда табиатнинг айрим компонентларининг бузилиши кузатилади.
Танг эковазият Куйи Амударё, Хоразм вилояти ва Коракалпогистоннинг катта кисмини эгаллайди. Бу вазиятда бузилган геотизимлар тикланмайдиган хусусиятларга эга булади.
Фалокатли эковазият Оролбуйида Коракалпогистоннинг Муйнок тумани ва бутун Орол денгизи акваториясига мансуб. Бунда геотизимларнинг бузилиши ва тикланмайдиган табиий ва экологик жараёнлар кучаяди.
Саноат корхоналари ва тугунлари (мажмуалари) табиий мухитга таъсир этиб туфли даражадаги махаллий эковазиятларнинг таркиб топиши ва шаклланишига шароит яратади. Бунда саноат корхонаси (мажмуи) атрофида халкасимон бир неча эковазият минтакалари таркиб топади. Аникланишича, рангли металлургия корхоняларининг атроф мухитга таъсир радвуси (шамол гули буйича) 60 км масофагача сезилиши кузатилади. Демак, улар атрофида танг, кескин ва уртача эковазият даражаларига эга булган минтакаларни ажратиш мумкин. Бундай даражаларни Фаргона, Олмалик, Кувасой, Навоий, Чирчик ва боши шахарлардаги саноат корхоналари атрофида ажратиш жоиз. Лекин бу микроминтакаларни майда масштабли хариталарда ажратиш иложи булмаганлигини эътиборга олиб, ушбу саноат шахарларини махсус шартли белгилар асосида тасвирлаш максадга мувафик, (Узбекистон Республикасининг экологик харитаси», 1992 й.)

Узбекистон худудининг талай кисмида асосан уртача эковазият хукм суради, фацат муайян кичик ареалларда купрок кескин ва тант, фалокатли даража эса хусусан Оролбуйи ва денгизга хос.
3.8.3. Экологик вазиятларнинг ривожланиш йуналишлари
Экологик вазиятларнинг тадрижий (динамик) узгаришини урганиш натижаларига кура, республика худудида уларнинг бир неча устувор йуналишлари ажратилади: 1) майдони жихатдан мунтазам кенгайиб борувчи, 2) куйи (оддий) вазиятдан юцори (мураккаб) вазиятга барцарор утиб борувчи, 3) баркарор узгармас, 4) мураккаб вазиятдан оддий вазиятга караб узгарувчи, 5) мажмуали тадрижий.
Экологик вазиятларнинг аксарияти майдони жихатдан кенгайиб, мунтазам равишда ривожланиб боради. Бу хол вазиятни кучайтирувчи омилларнинг тадрижий узгарувчанлиги билан боглик. Антропоген омилнинг бетухтов кенг микёсдаги таъсири вазиятни маконда кенгайиб боришини таъминлайди. Янги нефть ва табиий газ конларини очиш максадида бургулаш ишларининг Карши даштида мунтазам ривожлантирилиши уртача эковазиятни кескин вазият билан алмашиши ва унинг худудда прогрессив равишда кенгайиб боришига таъсир этмокда.
Куйи кулай эковазиятни юкори даражадаги мураккаб вазиятлар билан алмашиши айрим арелларда содир булади. Куйи Амударёда 1961 йилдан эътиборан гидроэкологик вазиятнинг тобора мураккаблашуви туфайли табиий мухит энг кулай вазиятдан (1961 й.) фалокат даражага кадар (1976-1990 йиллар) узгарди. Узгариш бир йуналишда давом этиб, барча вазиятлар даражалари бир-бирларини барин-кетин алмаштириб борган. Баркарор узгариш Амударёда сув сарфининг камайиши ва минераллашув даражаси ошиб бориши билан боглик булган. Фалокат даражанинг энг дахшатлиси Орол денгизида юз берди. Киска вакт мобайнида (1961-2000 йиллар) унинг сатхи 20 м пасайди, яъни хар йили 0,5 м дан тушиб борган. Берк хавзалар учун бу катта курсаткич.
Баркарор эковазият факат айрим кичик экотизимлар учун хос. Бу экотизимларда табиий ва антропоген омиллар вазият узгаришига деярли таъсир килмайди ёки уларнинг баркарорлиги кучли булади. Баланд тизма тогларнинг сув айиргич кисмлари(гляциалнивал минтака)да инсонниг хужалик фаолияти нихоятда чегараланган, факат айрим алъпинистлар ва музшунослар маълум жойлардагина иш олиб борадилар. Уларнинг фаолияти табиий мухит узгаришига олиб келмайди.
Мураккаб эковазиятнинг оддий вазиятга караб узгариши ,сонни табиий мухитни максадга мувофик, йуналишда карта гартириш ва ландшафт жараёнларини баркарор бошкариши билан боглик. Кейинги вактларда саноат окава сувларининг тта кисмини тозалашга эришилганлиги туфайли Чирчик, ва Охангарон дарёлари сувларини муайян даражада тозалашига ишилди. Шунингдек, атмосфера хавосига чикарилаётган саноат чикиндиларининг микдорини республика микёсида камайиб бораётганлиги ва бошка ижобий узгаришлар атроф мухит тозаланиши ва инсоннинг яшаш шароитлари кулайлигининг олиб боришида сезилмокда.
Мажмуали тадрижий эковазият саноат, транспорт, курилиш ва кишлок хужалиги ривожланган худудда таркиб топади, ьклланади ва ривожланади. Худудда халк хужалигининг турли тармоклари мавжуд булганлиги туфайли атроф мухитга таъсири хам турли даражада содир булади. Натижада маълум худудда бир неча даражали эковазиятлар юзага келади ва шаклна бошлайди. Таъсир даражаси, мунтазамлиги, чикиндиларни турига караб ва айникса чора-тадбирларнинг самарадорлигига боглик холда вазиятларнинг ривожланиш боскичлари турлича булади. Toг-металлургия (Олмалик Навоий, Учкудук, ва башка) корхоналари, энергетика, кимё, нефтни карта ишлаш ва бошка ноат мажмуалари таъсир доирасида эковазият танг колган ноат корхоналари атрофида эса хар хил булиши кузатилади.
3.8.4. Узбекистонда экологик хавфсизликни таъминлаш
Экологик хавфсизликни таъминлаш эндиликда биринчи ражали ва кечиктириб булмайдиган вазифага айланди. Чунки, ичимлик сувларининг ифлосланганлиги, жойларда атмосфера
хавосини чикиндилар билан жиддий туйинганлиги, бунинг натижасида ахоли орасида турли касалликлар таркалганлиги, форма ерларни шурланиб, яйловларнинг махсулдорлигини пасайиб бораётганлиги кишлок хужалик ишлаб чикаришига салбий таъсир этаётганлиги мамлакат микёсида туб узгаришларни амалга ошириш зарурлигини уктиради.
Экологик хавфсизликни таъминлаш борасида бир катор бир-бирлари билан боглик булган тутунли масалаларни амал килиш зим булади. Биринчи галда экологик (биоэкологик, геосистели, биосферали) мониторингни амалга ошириш устувор axaмиятга эга. Узбекистонда бу турдаги мониторинг хозирда турли ассасалар ва ташкилотлар томонидан амалга ошириб келинмокда, лекин уларнинг кулами ва эгаллаган худуди хозирги талабга мутлако жавоб бермайди. Чунончи, тупрокнинг саноат ва кимёвий ашёлар билан ифлосланиши (Республика Бош Гидромет хизматига юклатилган) факат айрим кишлок жамоалари худуди буйича назорат килинади. Бунда барча вилоятларнинг сугориладиган ерлари назарда тутилмаган, хеч булмаганда хар бир вилоят буйича танлаб олинган тестли жамоа хужаликларини маълум участкалари назарда тутилганда максадга мувофик, булар эди. Факат шундагина республика худуди буйича cyгормa ерларни техноген ифлосланиши буйича тегишли хулоса чикариш мумкин булади. Худди шундай ахвол сув хавзаларининг ифлосланиши, атмосфера хавосининг чикиндилар билан туйиниши ва бошка сохаларда хам мавжуд, уларнинг белгиланган меъёрда булиши табиий мухит буйича зарур булган мониторинг ахборотларини олиш ва мавжуд экологик вазият тугрисида апик хулоса чикаришга имкон беради.
Экологик экспертиза янги куриладиган саноат корхоналари учун хос. Лекин мантикан караганда ишлаб турган барча саноат корхоналари, гидротехник иншоотлар ва бошка мухандислик объектлар учун мунтазам экспертиза угказиш зарур. Строф-мухитни аслида эскидан ишлаб келаёгган саноат кор- хоналари ифлослаб келмокда. Бинобарин, экологик экспертиза барча корхоналарни назоратга олиши шарт. Шундагина табиий мухитда тозаланиш бошланиши мумкин.
Экологик вазиятни боппариш ва тегишли тадбирлар мажмуасини куллаш учун негиз сифатида турли масштабларда экологик ва табиатни мухофаза килиш хариталарини яратиш жоиз. Бу хариталар республика худудида мавжуд экологик вазиятларни назорат килиш, уларнинг тадрижий узгаришларини урганиш, тегишли чора- тадбирларни режалаштириш имконини беради. Мавжуд хариталар муваккат булиб, уларнинг хар йили янги маълумотлар билан янгилаб турилиши амалий ахамият касб этади. Хар бир вилоят маълум масштабда экологик ва табиатни офаза килиш хариталарига эга булиши ва дискетларга тушир компьютерлар оркали мутахассислар хамда рахбарият (шахар, вилоят хокимлари, Республика Вазирлар Махкамаси)га фойдаланиш учун топширилиши даркор. Компъютерлар оркали алока барча вилоятлардан олишан тасвирлар ёрдамида Тошкентда республика буйича жамланма монито- рингли ахборот олиниш имкони булади.
Табиатни мухофаза килиш буйича чикарилган барча Олий Мажлис конунлари ва Вазирлар Махкамасининг карорлари, курсатмалари ва бошка меъёрий хужжатлари уз вактида бажарилиши ва уларга амал килиниши лозим. Конунга хурмат табиатга хам хурматни билдиради.
Экологик хавфсизликни таъминлаш шунингдек, меъёрий курсаткичлар, РЭМ ва бошка кабул килинган маълум андозаларга риоя килишга хам богликдир. Саноат, автотранспорт чикиндилари энг кам хавфсиз курсаткичларга кадар камайган булиши, иккиламчи ресурслар толик, кайта ишланиб улардан фойдали элементлар ажратиб олиниши зарур. Энг мухими, исрофгарчиликка чек куйилиб, табиатдан эхтиёжга яраша бойликларни ажратиб олиб, чикиндиларни чикармаслик тамойилида иш тутишга утишдан иборат. Табиатдан бойликларни олишда “ким ошди” тамойилидан воз кечиб уни бойитиш, ресурсларни кайта тиклаш, камайиб бораётганларидан эхтиёткорлик билан фойдаланиш, бу борада мукобил вариантлар, яъни урнини босадиган бошка ресурслардан фойдаланишга угиш каби тамойилларни барча жойларда, хамма ишлаб чикариш корхоналарида-куллашга утиш табиатни асраш, уни эъзозлаш уз навбатида экологик хавфсизликни таъминлашни кафолатлайди.
3.8.5. Экологик хавфнинг манбалари ва окибатлари
Инсон хаётини турли экологик хавфлардан асраш кейинги вактларда энг мухим масалалардан булиб колди. Экологик хавф- хатарнинг сабабларига технологик ва экологик кризисларни киритиш мумкин. Экологик хавф иктисодиётнинг назоратсиз ривожланиши, технология ва техниканинг оркада колиши, табиий ва антропоген авария ва фалокатларнинг юз бериши натижасида инсон, усимлик хамда хайвонот олами яшайдиган мухитнинг бузилиш эхтимоллиги, бунинг окибатида тирик организмларнинг мавжуд булиш шароитларига мослашиши бузилади.
Экологик хавф-хатарнинг энг кучли объектлари АЭС, кимё саноати, нефтни кайта ишлайдиган корхоналар, трубопроводлар транспорт хисобланади. Албатта булардан ташкари бизга сезилмайдиган технологик чикиндилар хаво, сув, тупрок, усимлик ва бошка организмларни секин-аста захарлаб келмокда, булар маълум вактдан сунг тусатдан катта худудга кучли таъсир килиши хам мумкин. Инсон саломатлигига техноген чикиндиларнинг фаол таьсири тугрисида 70 — йилларда бир катор олимлар огохлантирган эдилар. Масалан, яшаш мухитида радиация, кимёвий бирикмаларнинг таъсири каби мутаген омилларнинг кескин купайиши кузатилса, у холда одамнинг генетик ахбороти бузилиши мумкин. Бу ходиса инсоннинг генетик асосининг бузилиши хавфидан дарак беради. Бунинг тасдиги сифатида кейинги 30 йил мобайнида ривожланган мамлакатларда нуксон билан тугилган болалар микдори кескин купайганлигини курсатиш мумкин. Россиянинг Перм шахрида йод органик ва фторорганик синтез ишлаб чикариладиган минтакада 12-17 ёшдаги утаил болаларнинг 57%, киз болаларнинг 82%и балкон безининг гиперплази(тукималарда структурали элементлар сонининг ортиши), буйрак юкорисининг бузилиши (дисфункция ) ва бошка касалликлар билан хасталанган. Уфа, Екатеринбург, Самарада 3 ёшгача булган ёш болалар баданининг меъёрдан кичиклиги характерли ва б.
Кургошин ва симоб чикиндилари нихоятда тахликали. Уларнинг озгина микдори хам болаларнинг бош мияси усишига жидий таъсир курсатади. Саратон касалини урганувчи халкаро агентликнинг хабарига кура хозирги вактда ишлаб чикариш жараёнида тахминан 50 турдаги модда кишини рак касали билан огришига таъсир этиши мумкин, эпидемиология тадкикотларининг курсатишича, тахминан 100 турдаги морда канцерогенли хусусиятга эга экан. Буларнинг барчаси кучли экологик хавф тугрисида хабар беради. Бизнингча, энг аввало саноат корхоналарида чикиндиларнинг энг кам микдорда ташкарига чикишини таъминлашга эришиш ута долзарбдир.
Республика Президента И.Каримовнинг «Узбекистон XXl аср бусагасида: хавфсизликка тахдид, баркарорлик шартлари ва тараккиёт кафолатлари> (1997 й.) асарида экологик ва хавфсизлик муаммоси чукур тахлил килинган. Муаллиф республика худуди учун бир катор энг хавфли манбаларни курсатиб утади. Чунончи, Мойлисув ( Киргизистон) дарёсининг киргоклари ёкасида 1944 йилдан то 1964 йилгача уран рудасини кайта ишлаш чикиндилари кумилган. Хозирги вактда колдиклар сакланадиган 23 та жой мавжуд. Бу ерларда селии тусадиган тог конларни махкамлаш ва кучки хавфи булгак жойлардаги кияликларни мустахкамлигини таъминлаш лозим. Навоий вилоятидаги уран колдиклари сакланадиган жой хам экологик жихатдан хавфли ифлослантириш учоги хисобланади. Бу ердаги радиоактив кумни шамол учириши хавфи бор (512 бет).
Ислом Каримов уз китобида шунингдек, экологик хавфсизлик нуктаи назардан сув захираларининг такчиллиги хамда ифлосланганлиги катта ташвиш тугдираётганлигини уктиради. Дарё сувларининг ифлосланиши экология-гигиена ва санитария эпцдемиологик вазиятни, айникса, дарёларнинг куйи оким- ларида ёмонлаштираётганлигини катта ташвиш билан ёзган. Хакикатдан хам Куйи Амударё, Куйи Зарафшон ва бошка худудларда сув такчиллиги ва сувнинг ифлосланганлиги ахоли орасида турли касалликларнинг таркалиши нуктаи назардан катта экологик хавф хисобланади.
Орол денгизининг тезкорлик билан куриб бораётганлиги хусусан Узбекистон худуди учун жидкий хавф, ахир денгиз бутунлай куриса унинг урнида майдони 6,6 млн. гa дан зиёд кум ва туздан иборат улкан Орол чули таркиб топади, бунинг экологик ва ижтимоий-иктисодий окибатлари хозирдан маълум. Коракалпогистон, Хоразм, Тошховуз вохаларида табиат-хужалик-ахоли тизимида жиддий узгаришлар булиши мумкин.
Кизилкум, Карши чули, Устюрт платосида кейинги: вактларда маъдайларни кидириш, нефть ва табиий газ казиб олиш ва бошка максадларда кенг микёсда технологик жараёнлар амалга оширилмокда. Бунинг окибатида катта майдонларда яйловлар ишдан чикмокда, яъни харакатдаги кумлар майдони кенгайиши туфайли коракул куйлари бокиладиган табиий яйловларда деградация кучайиш тенденцияси юз бермокда. Бу ходиса вохалар билан чул туташган минтакада хам баркарорлашмокда. Бархан кумлари майдонининг кенгайиши жиддий экологик хавф, унинг окибатлари барчага аён.
Демак, республикада экологик хавфсизлик масаласи етарли даражада тахликали, уни маълум мажмуали дастурлар асосида боскичма-боскич ижобий хал килиш амалий ахамият касб этади. Бу борада узокка мулжалланган экологиялаштирилган иктисодий стратегия зарур.
IV боб

Download 1,34 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   12




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish