Экология ва табиатни мухофаза килиш

3-mavzu: Tabiatni muhofaza qilishning jihatlari. Tabiatni muxofaza qilishning nazariy asoslari va jihatlari

Reja
1. Muxit tushunchasi.

2. Muxiyning yashash sharoitidan farqi.
3. Tabiatni muxofaza qilishning jixatlari (aspektlari).


Яшаш муҳитлари.
Организмлар яшайдиган ер сирти ( унинг қуруқлик, сув қисми ) ва теварак-атрофдаги ҳаво қатлами биосферани, яъни ҳаёт сохасини ташкил этади. Биосфера-Ер эволюциясининг қонуний маъсули. Ердаги ўзгаришларда тирик моддалар катта ролъ ўйнайди. Владимир Иванович Вернадский худди ана шундай хулосага келган. Олим Ер қобиғининг кимёвий таркиби ва кимёвий эволюциясини татқиқ этган. У атомларнинг геокимёвий миграциясида тирик модданинг ролини ъисобга олмасдан туриб, фақат геологик сабаблар билангина уларни тушунтириб бўлмасликни исботлаб берди.
Биосфера географик кенгликка, жой релъефига, иқлимнинг мавсумий ўзгаришига боғлиқ табиий шарт-шароитларнинг хилма-хиллиги билан характерланади. Бироқ биосфера хилма-хиллигининг асосий манбаи, бу - тирик организмларнинг ўзининг фаолиятидир.
Организмлар ва уларни ўраб турган нотирик табиат ўртасида узлуксиз равишда модда алмашинув содир бўлади ва шунинг учун хам ҳар қайси дақиқада қуруқлик ва денгизнинг турли қисмлари бир-бирларидан физикавий хамда кимёвий кўрсаткичлари бўйича фарқ қилади.
Биосферада икки миллиондан ортиқ тирик организмлар тури мавжуддир. Кўплаб турлар ўзига фазода маълум тарзда тақсимланган миллионлаб организмларни ўз ичига олади. Ҳар бир тур атроф-муҳит билан ўз тарзига таъсирлашади. Тирик организмлар фаолияти бизнинг теварак-атрофимиздаги табиатнинг жуда ажойиб хилма-хиллигини яратади. Худди ана шу хилма-хиллик Ердаги ҳаётни сақлашнинг кафолатидир.
Биосфера доирасида тўртта асосий яшаш муҳитини кўрсатиб ўтиш мумкин: сув, ер усти-ҳаво, тупроқ ва тирик организмларнинг ўзлари ъосил қилган муҳит.
Сув муҳити. Сув жуда кўплаб организмлар учун яшаш муҳити бўлиб хизмат қилади. Улар сув муҳитидан ҳаёти учун зарур бўлган моддалар олади: озиқлар, сув, газ. Сув муҳитида яшовчи организмлар гидробинтлар деб аталади. Организмлар сув қатламида ёки унинг тубида яшайдилар. Сув қатламидагилар планктон экологик гуруъини, сув тубида яшовчилар эса бентос экологик гуруъни ташкил этади.
Сувда яшайдиган организмлар ўзларининг ҳаракатланиши, нафас олиш, озиқланиш ва кўпайиш усуллар бўйича сув муҳитининг асосий хусусиятларига мослашган.
Сув муҳити қуйидаги яшаш жойлари сифатида учрайди: чучук ва шўр сув, кўлмак ва оқар сув, чуқур ва сайёз, илиқ ва совуқ ва хаказо.
Айниқса, океан-денгизларда кўплаб хайвонлар яшайди. Океан-денгиз суви босими ундаги ҳаётни белгилайди. Сувнинг шўрланиши даражаси хам катта ахамиятга эга. Сув ҳарорати, ёруғлик хам организмлар учун мухим ҳаётий омилдир. Ёруғлик кучи ва таркиби океан тубига қараб ўзгаради.
Ер усти-ҳаво муҳити эволюция жараёнида сув муҳити томонидан ўзлаштирилган. У анча мураккаб ва хилма-хилдир. Ер усти -ҳаво тирик тузилмаларнинг анча юқори даражасини талаб этади.
Бу ерда бўлган организмлар ҳаётининг энг мухим омили уларни ўраб турган ҳаво массасининг таркиби ва хусусияти ъисобланади. Ҳаво зичлиги сувникига қараганда анча кичик, шунинг учун хам ер устидаги организмларнинг таянч тўқималари-ички ва ташқи скелети кучли ривожланган. Ҳаво оқими ва ундаги бошқа ўзгаришлар барча тирик организмларга механик, биологик (физиологик, анатомик, морфологик), географик таъсир кўрсатади.
Ер устида яшайдиган хайвонларнинг ҳаракат шакллари, масалан, чопиш, сакраш, урмалаш, парвозлари жуда хилма-хилдир. Ҳавода қушлар ва учувчи хашаротлар ҳаракатланади. Ҳаво оқими ўсимликлар уруғлари, споралар, микроорганизмларни бир жойдан бошқа жойларга элтади.
Тупроқ-қуруқликнинг ғовак, унумдор юқори қисмидир. У тирик жонзотларнинг ҳаётий фаолияти натижасида қайта ишланган минерал зарралардан ъосил бўлган. Бу биосферанинг мухим ва жуда мураккаб компоненти. У биосферанинг бошқа қисмлари билан узвий боғлиқдир. Тупроқда ўсимликлар, микроорганизмлар ва баъзи умуртқасиз хайвонлар яшайди. Тупроқ ҳаёти ғайри табиий равишда бойдир. Тупроқ зарралари орасида сон-саноқсиз бўшлиқ-коваклар бўлиб, улар сув ёки ҳаво билан тўлиб туради. Шунинг учун хам тупроқни сув билан яшовчи ёки ҳаво билан нафас олувчи организмлар тарзида тасаввур қилинади. Тупроқ ўсимликлар ҳаётида жуда катта ахамиятга эга.
Кўплаб организмларнинг танаси ёки жисми бошқа организмлар учун ҳаётий муҳит бўлиб ъизмат қилади. Равшанки, бошқа организмлар ички ҳаёти очиқ муҳитдаги ҳаёт билан таққосланганда катта барқарорлиги билан характерланади. Шунинг учун ўсимлик ёки хайвон танасида ўзига маскан топган организмлар эркин ҳаракатланувчи турлар учун хос (зарур) бўлган системалар ва органларини кўпинча бутунлай йўқотади. Ъис қилиш ёки ҳаракат органлари ўрнига уларда ўзини хўжайинининг танасида тутиб туриш ва эффектив кўпайиш қобилияти ( кўпинча жуда такомиллашган тарзда ) юзага келади.