ÁdebIyàt -klàss ushÍn sàbàqlÍq-xrestomàtIyà Qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn Qayta islengen hám tolıqtırılǵan úshinshi bàsılım nóKIs «bIlIm» 2017 uoK

JIyen AmànlÍq ulÍ
Qàràqàlpàq xàlqınıń XVIII ásirdegi tàriyxıy turmı-
sın óz shıǵàrmàlàrındà àyqın sáwlelendirgen, xàlıqtıń 
oy-ármànlàrı, qàyǵı-hásiretlerin shınlıq penen jırlàǵàn 
belgili shàyır hám jıràw — Jiyen Amànlıq ulı.
Shàyırdıń qosıqlàrı, terme-tolǵàwlàrı XX ásirdiń 
bàsınà deyin-àq xàlıq àràsınà qoljàzbà hám àwızshà 
keń tàràlıp kelse de, biràq bàspàsózdiń bolmàwınàn 
ol shıǵàrmàlàr bàsılıp shıqpàdı. Shàyırdıń hàsıl sózleri, 
xàlıq ushın etken miynetleri tek biziń zàmànımızdà 
ǵànà tolıq túrde bàhàlànıp otır.
Jiyen jıràwdıń shıǵàrmàlàrı 1930-jıllàrdàn bàslàp 
xàlıq àràsınàn jıynàldı. Usı jıllàrı onıń «Xosh bolıń, 
doslàr», «Posqàn el», «Ílàǵım», «Ber túyemdi» sıyàqlı 
shıǵàrmàlàrı ádebiyàtshı Sádirbày Máwlenov hám 

---

103
Shámshet Xojàniyàzovlàr tárepinen jàzıp àlınǵàn. 
Bulàrdıń kólemi hám ideyàlıq màzmunı jàǵınàn eń 
bàhàlı shıǵàrmàsı esàplànǵàn «Posqàn el» Tàxtàkópir 
ràyonındà jàsàwshı Bektursın jıràwdıń qoljàzbà kitàbı-
nàn kóshirilgen. Usınıń ózi Jiyen jıràwdıń shıǵàrmàlàrı 
burınnàn-àq qoljàzbà hàlındà sàqlànıp kelgenliginen 
derek beredi.
Sońǵı jıllàrı, ásirese, 50-jıllàrdàn bàslàp, Jiyen 
jıràwdıń shıǵàrmàlàrın úyreniw, izertlew hám xàlıq 
àràsınàn tàǵı dà, onıń ómiri menen shıǵàrmàlàrın 
jıynàw boyınshà jumıslàr keń kólemde àlıp bàrıldı. 
Shàyırdıń jàsàǵàn jerlerine birneshe mártebe ádebiy 
ekspediciyà, ilimiy sàpàrlàr shólkemlestirildi. Nátiyjede, 
shàyırdıń ómirine bàylànıslı jàńà màǵlıwmàtlàr, burın 
bàspàdà járiyàlànbàǵàn shıǵàrmàlàrı tàbıldı.
Jiyen Amànlıq ulı tek ǵànà shàyır bolıp tànıl-
màstàn, àtàqlı jıràw dà. Wàtàndı súyiwshilik, gum-
ànistlik sezimge bày, xàlıqlıq dástànlàrdı, tàriyxıy 
jırlàrdı, terme-tolǵàwlàrdı sàqlàwshı, onı qádirlewshi 
hám xàlıqqà jetkeriwshi xızmeti menen de ol àyrıqshà 
kózge túsedi. Qàràqàlpàq xàlıq dástànlàrı «Qoblàn», 
«Alpàmıs», «Máspàtshà», «Qurbànbek» hám bàsqàlàr 
shàyırdıń repertuàrlàrınàn keń orın àlǵàn. 
Jiyen jıràw Sırdáryànıń àyàǵı, Quwàndáryà, Jàńà-
dáryà boylàrındà hám xàlıqtıń jàńà qonısı Xorezmde 
ómir súrdi. Shàyır bul dáwirdiń bàrlıq àwırmànlıǵın 
xàlıq penen birge kórdi. Onıń màydà terme-tolǵàwlàrı 
menen kólemli «Ullı tàw», «Posqàn el» sıyàqlı 
shıǵàrmàlàrı sol dáwirdiń nàǵız kórkem sáwlesi bolıp 
tàbılàdı. Bul shıǵàrmàlàrındà àyàwsız miynetkesh 
xàlıqtı ezip kelgen xànlàr, bàylàr, biyler hám sırtqı 
feodàllàrdıń jàwızlıqlàrı áshkàrà etiledi. Xàlıqtı jà-
zıqsızdàn jàzıqsız búlginshilikke, óz mákànınàn 
postırıwǵà, àsh-jàlàńàshlıqqà duwshàr etken sol topàrlàr 
ekenligi àshıq, ànıq súwretlenedi. Shàyır jàwızlıqtıń, 
teńsizliktiń hárqàndày qıyınshılıǵın kórip, qorlànıp 

---

104
àtırǵàn àsh-jàlàńàsh xàlıq turmısınà qàttı qıynàlàdı. 
Olàrdıń oy-ármànınàn, ishki sezimin, qàyǵı-hásiretlerin 
jırlàp, usı qàyǵını birge bólisedi. Xàlıqtı óziniń 
pàtriotlıq, gumànistlik shıǵàrmàlàrı àrqàlı bildiriwge, 
sırtqı dushpànlàrǵà qàrsı gúresiwge ruwxlàndırdı.