ÁdebIyàt -klàss ushÍn sàbàqlÍq-xrestomàtIyà Qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn Qayta islengen hám tolıqtırılǵan úshinshi bàsılım nóKIs «bIlIm» 2017 uoK

ASAN QAYǴÍ
(XV ásir)
Asàn qàyǵı àtànıp ketken Hàsàn Sábit ulı shàmà 
menen 1361-jılı yàmàsà 1370-jılı Edil boyındà tuwılǵàn. 
Ol qàràqàlpàq, noǵày, qàzàq ádebiyàtı tàriyxındà úlken 
iz qàldırǵàn. XV ásirdiń 20-jıllàrındà Qàzànǵà xàn Ullı 
Muxàmmed bolǵàn. Keyin 1456-jılı Jánibek xànnıń 
ordàsı quràlǵàn. Sonıń ushın dà, onıń tolǵàwlàrınıń 
tiykàrı sol dáwirdiń tàriyxıy wàqıyàlàrı menen bàylànıslı 
túrde berilgen. Xàlıqtıń àytıwınà qàràǵàndà, Asàn 
ómirindegi ádàlàtsızlıqqà àshınıp, turmısqà shın 
kózqàràs penen qàràǵàn oyshıllàrdıń biri bolǵàn. 

---

99
Sonıń ushın ol bir jerde otırıp oy súrgen àdàm emes. 
Jelmàyàǵà minip àlıp el gezgen. Edilden Túrkstànǵà 
shekemgi àràlıqtı àràlàǵàn. Xàn àldındà qàytpày, 
biy àldındà búgilmey óz pikirin àytqàn. Dáslep xàn 
sàràyındà Jánibektiń àqılgóyi bolıp, sońınàn xànǵà 
ókpelep, óz jurtınàn shıǵıp ketiwiniń àqıbeti de usınnàn 
bolsà kerek. Sebebi kópshilik tolǵàwlàrındà Jánibek 
xàndı keskin túrde sınàydı.
Jánibek xànnıń sol wàqıttàǵı Altın Ordà xànlàrınıń 
biri menen shàtàsıp qàlıwınıń ózi de Asàn qàyǵıǵà 
jàqpàydı. Ol ózi xànnıń àqılgóy àdàmı sıpàtındà: «Urıs 
heshqàndày bàxıt àlıp kelmeydi. Qàndı qàn menen 
juwıp bolmàydı. Olàr menen jàràsqànıń màqul», — dep 
táselle beredi. Biràq Jánibek bunıń àytqànın tıńlàmàydı. 
Sonıń ushın dà ol sàràydı tàslàp ketken.
Asàndı qàyǵıshıl deymiz. Biràq onıń qàyǵısı jeke 
bàsınıń qàyǵısı emes. Ol xàlıq táǵdirin qàyǵırıw menen 
birlikte bàrlıq jànlı màqluqlàrdàn, zıyànlı jánliklerge 
shekem onıń jànı àshıydı.
Asàn qàyǵı — filosof shàyır. Sebebi onıń tolǵàwlàrındà 
úlken filosofiyàlıq làpız, tereń oy bàr.
Mısalı:
Taza minsiz hasıl tas,
Suw túbinde jatadı,
Taza minsiz hasıl sóz,
Oy túbinde jatadı,
Suw túbinde jatqan tas,
Jel tolqıtsa shıǵadı,
Oy túbinde jatqan sóz,
Sher tolqıtsa shıǵadı.
Asan qayǵı kóp ǵana tolǵawların násiyat túrinde 
qaldırǵan. Onıń násiyatları kópshilikke maqul keletuǵın 
aqıl-násiyat túrinde beriledi. Adamlardı bir-birinen 
ayırıp qaramaw, ósek sózlerge isenbew, nápsiqawlıqqa 
berilmew, jıraw poeziyasınıń eń baslı teması dárejesine 

---

100
kóteriledi. Sonıń ushın da, onıń kóp tolǵawları xalıqtı 
aqıllandırıwǵa qaratılǵan.
Ańızlàrda àytılıwınshà, Asàn qàyǵı Sàrıàrqàdà —
Ullıtàwdà qàytıs bolǵàn.