|
«AlPAMÍS» dÁSTAnÍ
Qaraqalpaq xalqı dástanlarǵa oǵada bay xalıqlardıń
biri. Solardıń ishinde «Alpamıs» dástanı ayrıqsha orın
iyeleydi. Bul dástan barlıq jırawlardıń repertuarında
bolǵan. Jáne kópshilik qazaq, ózbek, bashqurt, tatar,
altay sıyaqlı xalıqlardıń arasında da keńnen taraǵan.
30
Dástan óziniń tereń xalıqlıǵı menen ayrılıp turadı.
Sonlıqtan da xalıq bul dástandı súyip tıńlaǵan, onı
ideyası, kórkemlik ózgesheligi, syujetlik qurılısı, unamlı
obrazlardıń xalıq birligi ushın islegen gúresleri xalıqtıń
júreginen keńnen orın alǵan. Dástannıń ideyası bólinip
ketken ruw, qáwimlerdi biriktiriw, pútin bir tutas
el, xalıq bolıp jámlesip jasaw ideyasın alǵa súredi.
Bunnan tısqarı dástanda sırt el basqınshılarınan
ǵárezsiz jasaw, basqınshılıqtı qaralaw, adamgershilikti,
doslıqtı qádirlew sıyaqlı pazıyletler joqarı bahalanadı.
«Alpamıs» dástanında da barlıq eposlardaǵı sıyaqlı
xalıq idealındaǵı unamlı obrazlar menen birge, olar-
ǵa qarama-qarsı basqınshı, jawız unamsız kúshler
arasındaǵı gúres sóz etiledi.
Dástannıń bas qaharmanı — Alpamıs. Ol kútá jas
waqtınan-aq batırlıǵı menen kózge túsedi. Jalǵız
ózi jat elde júrgen Gúlparshındı alıp qaytıw ushın
qıyınshılıqlardan, jat eldegi dushpanlardan qorqpastan
qalmaq jurtına atlanadı. Onıń ushın ózine múnásip
tulpar Bayshubardı tańlay biledi hám kóp jılqınıń
ishinen quyr ıǵ ınan uslap toqtatadı, onı ózine
baǵındırıp, minip aladı.
Altı kúnshilik jolda kiyatırǵan Alpamıstıń Bayshubar
atınıń tuyaǵınıń sestinen jata almaǵan Qarajannıń
hawlıǵıwı, atınıń qorqıp, seskeniwi, A lpamıstıń
batırlıǵınan derek beredi.
Dárbent jolda jatırǵan Qarajan menen Alpamıstıń
ushırasıp gúreske túsiwi, qalmaq eliniń ataqlı batırı
Qarajan menen gúresip, onı jeńiwi asqan palwan-
lıqtıń, batırlıqtıń belgisi esaplanadı. Sebebi Qarajan da
qalmaqlardıń eń kúshli, batırı, Tayshıxan patshanıń
barlıq láshkerlerine jalǵız ózi teń keletuǵın batır. Bul
ushırasıwda Alpamıs mártliktiń úlgisin kórsetedi. Ol
hesh qorqpastan, birinshi gezekti Qarajanǵa beredi.
Onnan Alpamıs basım kelip gúreste jeńedi.
Dástanda Alpamıs obrazındaǵı batırlıqqa qosımsha
31
adamgershilik, miyrimlilik qásiyetler de bar. Ol dár-
bent jolda Qarajannıń ústinen jeńiske eriskennen soń,
keshirim berip, mártlik etedi. Jeńilgen Qarajan menen
dos boladı. Bul doslıq eki el arasındaǵı doslıqtıń
kórinisi boladı. Óziniń Bayshubar atın Gúlparshınǵa
belgi, dálil sıpatında kórsetiwge soraǵan Qarajanǵa
hesh ekilenbesten tulpar atın isenip tapsırıp jiberedi.
Bul bir tárepten doslıqqa sadıqlıqtı, isenimdi bildirse,
ekinshi tárepten batırdıń isengishligin, ańqawlıǵın
bildiredi.
Alpamıs kóp qıyınshılıqlar menen qalmaq eline
kóship ketken qalıńlıǵı Gúlparshındı jat eldegi dush-
panlarınan qorqpastan, altı ayshılıq joldan jalǵız ózi
alıp qaytadı hám gózlegen maqsetine erisedi. Alpamıs
bunnan soń qalmaq jurtına ekinshi ret atlanıs jasap,
jalǵız ózi Tayshıxannıń esap-sansız kóp láshkerine
qarsı urıs júrgizip, ózin zindannan qutqarıwǵa sebep-
shi bolǵan shopan Áshimdi qalmaq eline patsha etip
qoyadı. Bul Alpamıstıń óz wádesiniń ústinen shıǵıwı
edi. Soń qalmaq eline kóship ketken xalqın óz eline
qaytarıp alıp qaytadı. Bunnan batırdıń óz ruwın, óz
xalqın birlestiriwge umtılıwı ayqın kórinedi.
Solay etip, dástanda Alpamıs obrazı batır, palwan,
mergen, sheber sazende, dostına miyrimli, haq kewil,
hadal niyetli etip súwretlenedi. Onıń obrazındaǵı bul
sıpatlar xalıqtıń kútken ármanına muwapıq jasalǵan.
Óz elin jawdan qorǵaytuǵın batır, er júrekli bala
bolsa eken degen xalıqtıń ármanınıń sáwlesi.
Dástandaǵı unamlı obrazlardıń biri Gúlparshın
obrazı. Gúlparshın dástanda hámmesinen burın batır-
ǵa ılayıqlı ómirlik joldas, asqan aqıllı hám zeyinli
etip kórsetiledi. Ol óziniń tuwǵan jerin shın júrekten
súyedi. Gúlparshınnıń ákesi Baysarı qudası Baybóri
menen ókpelesip, óz eli Baysındı taslap qalmaq eline
kóship baratırǵanda, Gúlparshın anası menen birge
ákesiniń tuwılǵan jerin taslap, basqa jurtqa ketiwine
32
qarsılıq bildiredi. Ol tuwılıp ósken jeri Baysın elinen
ayrılǵanına qattı qayǵıradı, óz eline bolǵan súyiwshilik,
xoshlasıw sózlerin aytadı.
Onıń ózine tán artıqmash bir minezi — aldaǵını
sezgirlik, zeyinlilik hám tapqırlıq penen biliwi. Ol
óziniń aqıllılıǵı menen eń qıyın jaǵdaylardan qutılıw
jolın tabadı.
Gúlparshın sonıń menen birge, óz sózinde turatu-
ǵın, bergen wádesinen taymaytuǵın, turaqlı etip
kórsetiledi. Ol óziniń dushpanlarına bergen wádesin de
aqlap shıǵadı. Mısalı, Alpamıs Tayshıxannıń eline kelip
Gúlparshındı óziniń eline alıp qaytpaqshı bolǵanda,
Gúlparshın Alpamısqa Tayshıxan hám Qarajannıń
jibergen adamlarınıń aldında wáde etkenligin hám
usı wádesin orınlamaǵansha qaytpaytuǵının bildiredi.
Gúlparshın batırdıń tek súygen yarı ǵana emes, sonıń
menen birge ol qıyınshılıq jaǵdayda batırǵa óziniń
aqılı menen kómek beretuǵın aqılgóy dostı da boladı.
«Alpamıs» dástanında usınday unamlı obrazlar
menen qatar unamsız obrazlar da orın alǵan. Olar
qalmaq patshası Tayshıxan, Ultan qul, Mástan kempir
taǵı basqalar. Olar dástanda kúshli jek kóriwshilik
penen súwretlenedi. Dástanda Tayshıxan patsha ádil-
sizlik, zulımlıqtıń belgisi sıpatında háreket etse,
onıń qorrandozı, Mástan kempiri, jaǵımpaz wázirleri
zulımlıqtı iske asırıwshı qurallar sıpatında jumsaladı.
Alpàmıs
Do'stlaringiz bilan baham: | 
