Davlatiy moliya

4. Uy xo’jaliklari xarajatlari 

Uy  xo’jaliklari  tomonidan  iste’molga,  majburiy  to’lovlarni  amalga 

oshirishga  va  jamg’arishga  yo’naltiri-ladigan  pul  mablag’lari  uy  xo’jaliklari 

byudjetlarining  xarajatlar  qismini  tashkil  etib,  ularning  xarajatlari  deyiladi. 

Iqtisodiy adabiyotlarda uy xo’jaliklarining xarajatlari quyidagi omillar bo’yicha 

tasniflanadi (klassifikatsiya qilinadi): 

  davriylik nuqtai-nazaridan; 

  xarajatlarning turlari  bo’yicha; 

  xarajatlarning funktsional mo’ljallanganlikka bog’liq-ligiga ko’ra; 

  majburiylik darajasi bo’yicha; 

  to’lovlarning avtonomlilik xarakteriga ko’ra; 

  iste’mol va jamg’arishga yo’naltirilayotgan real pul xarajatlarining turlari 

bo’yicha. 

Davriylik  nuqtai-nazaridan  uy  xo’jaliklarining  xara-jatlari  quyidagilarga 

bo’linadi: 

  qisqa muddatli xarajatlar; 

  o’rta muddatli xarajatlar; 

  uzoq muddatli xarajatlar. 

---

497 

Xarajatlarning turlari  bo’yicha uy xo’jaliklarining xarajatlari quyidagilardan 

tarkib topadi: 

  joriy xarajatlar; 

  kapital xarajatlar. 

Uy  xo’jaliklarining  xarajatlari  funktsional  mo’ljal-langanligiga  ko’ra 

quyidagilardan iborat: 

  shaxsiy iste’mol xarajatlari; 

  soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar; 

  pul to’planmalari va jamg’armalar. 

Avtonomlilik  xarakteriga  ko’ra  uy  xo’jaliklarining  xarajatlari  ikkiga 

bo’linadi: 

  daromadlarning  hajmiga  bog’liq  bo’lmagan    va  hayotiy  minimum 

darajasiga rasman muvofiq keluvchi avtonom (qat’iy) xarajatlar; 

  daromadlarning dinamikasiga bog’liq bo’lgan elastik xarajatlar. 

Ayrim  hollarda  uy  xo’jaliklari  xarajatlarining  ana  shunday  tasniflanishi 

(klassifikatsiya  qilinishi)  doirasida  kam  elastikli  xarajatlar  alohida  guruhga 

ajratiladi va uning tarkibiga uy-joy kommunal xizmatlari va transport chiqimlarini 

to’lash bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar kiri-tiladi. 

Real pul xarajatlarining turlari  bo’yicha ham uy xo’jaliklarining xarajatlari 

ikki guruhdan tashkil topadi: 

  iste’molga yo’naltirilgan xarajatlar; 

  jamg’arishga yo’naltirilgan xarajatlar 

Uy  xo’jaliklarining  iste’molga  yo’naltirilgan  xarajat-lari  (iste’mol 

xarajatlari)    ular  tomonidan  yakuniy  tovarlar  va  xizmatlarni  sotib  olishga  sarf 

qilinadigan  ega  bo’lingan  daromadning  bir  qismidan  iborat.  Iste’mol 

xarajatlarining miqdori quyidagilarga bog’liq: 

  ega bo’lingan daromadga; 

  baholar darajasiga; 

  iste’molchilarning mol-mulklariga; 

  real foiz stavkalariga; 

  iste’mol bo’yicha qarzdorlikning miqdoriga; 

  iste’molchilarning soliqqa tortilish darajasiga. 

Uy xo’jaliklari byudjetlaridagi iste’mol xarajatlari subyektiv omillarga ham 

ta’sirchan  bo’lib,  ularning  orasi-dan  quyidagilarni  alohida  ajratib  ko’rsatish 

mumkin: 

  iste’mol qilishga bo’lgan intilishning chegarasi; 

  baholarning o’zgarishiga nisbatan iste’molchilarning kutuvchanligi; 

  pul daromadlari; 

---

498 

  soliqlar; 

  tovarlarning mavjudligi; 

  va boshqalar. 

Makroiqtisodiy  nuqtai-nazardan  uy  xo’jaliklari  byud-jetlarining  iste’mol 

xarajatlari ikki eng muhim xususiyatga ega: 

  birinchidan,    iste’mol  xarajatlari  yalpi  mahsulot  doiraviy  aylanishi 

modelida  yalpi  talab  va  yalpi  xarajatlarni  tashkil  qilishning  eng  katta  qismi 

hisoblanadi; 

  ikkinchidan,  uy  xo’jaliklari  byudjetlarining  iste’mol  xarajatlari  qisqa 

muddatli davrda bandlik va investitsiyalar darajasini tartibga solish orqali ta’sir 

etish mumkin bo’lgan yalpi talabning nisbatan barqaror tarkib toptiruvchisidir. 

Uy  xo’jaliklari  byudjetlari  xarajatlari  tarkibi,  tarkibiy  tuzilmasi  va 

dinamikasini  tahlil  qilish,  odatda,  aholining  daromadlari  va  xarajatlari  balansi 

asosida  amalga  oshiriladi.  Bu  balansning  eng  umumiy  ko’rinishi  quyidagicha 

bo’lishi mumkin: