Davlatiy moliya

27-MAVZU: XO’JALIK YURITUVCHI SUBYEKTNING ISHLAB 

CHIQARISH CHIQIMLARI, FOYDASI VA RENTABELLIGI 

REJA: 

1.  Xo’jalik  yurituvchi  subyektlarning  xarajatlari:  mohiyati,  tarkibi, 

klassifikatsiyalanishi va samaradorligini baholash 

2.  Foyda, uni shakllantirish va undan foydalanish 

3.  Rentabellik va uni oshirish yo’llari 

1. Xo’jalik yurituvchi subyektlarning xarajatlari: mohiyati, tarkibi, 

klassifikatsiyalanishi va samaradorligini baholash 

“Ishlab chiqarish xarajatlari” va “ishlab chiqarish chiqimlari” tushunchalari 

(iboralari)  bir  xil  ma’noni  anglatmaydi.  Bu  tushunchalarning  ikkinchisi 

birinchisiga    nisbatan  kengroq  bo’lib,  jamiyat  nuqtai-nazaridan  u  jonli  va 

buyumlashgan  mehnatning  barcha  hajmini  o’zida  mujassam  etadi  va 

mahsulotning  qiymatiga  teng.  “Ishlab  chiqarish  “chiqimlari”  tushunchasi, 

aksariyat hollarda,  iqtisodiyotning ma’lum bir sohasi bilan bog’langan (masalan, 

ishlab chiqarish chiqimlari, muomala chiqimlari va boshqalar). 

Ishlab chiqarish chiqimlarini dastlab ikki guruhga bo’lish mumkin: 

  aniq yoki amaldagi, haqiqatdagi chiqimlar; 

  aniq bo’lmagan chiqimlar. 

Aniq  yoki  amaldagi,  haqiqatdagi  chiqimlar  XYS  tomonidan  amalga 

oshirilgan aniq xarajatlardan – ish haqi, xomashyo va materiallar xarajatlari, ijara 

uchun to’lov va boshqalardan iborat. Aniq bo’lmagan, almashgan chiqimlar yoki 

qo’ldan boy berilgan, qo’ldan chiqarilgan imkoniyatlar chiqimlari esa shu bilan 

bog’liqki,  XYS mahsulot ishlab chiqarish uchun kapitaldan foydalanib, shuning 

---

451 

o’zida  uning  muqobilli  foydalanish  imkoniyatini  qo’ldan  chiqaradi. 

Mablag’larning  cheklanganligi  ularning  foydalilik  daraja-siga  qarab  mavjud 

imkoniyatlarning variantlaridan foyda-lanishga XYSni majbur qiladi. Bunda har 

doim  qo’ldan  chiqarilgan,  boy  berilgan  foydalar  elementlari  va  demak,  aniq 

bo’lmagan  chiqimlar  elementlari  mavjud  bo’ladi.  U  yoki  bu  mahsulotni  ishlab 

chiqarishni  davom  ettirish  yoki  uni  yanada  kengaytirish  xususida  har  qanday 

boshqaruv  qarori    aniq  va  aniq  bo’lmagan  chiqimlarning  hisob-kitobiga  asos-

lanadi.  U  yoki  bu  iqtisodiy  qaror  o’rtasidagi  tanlanish  har  doim  boshqa 

maqsadlarga  erishish  uchun  ongli  ravishda  yuqotilgan  yoki  rad  etilgan 

imkoniyatlarni xarakterlaydi (tavsivlaydi). 

“XYSning xarajatlari” tushunchasi “XYSning chiqim-lari” tushunchasidan 

farq  qilib, ular  bevosita  moliyaviy  kategoriyalar  va  birinchi  navbatda  mahsulot 

tannarxi  bilan  uzviy  bog’langan.  Shuning  uchun  ham  XYSning  xarajatlariga 

uning mohiyatini ifodalovchi quyidagicha ta’rif berish mumkin: foyda olish yoki