Д. Т. Абдукаримов

Биологик ифлосланиш.
Навларнинг биологик ифлосланиши-четдан 
табиий чангланиши натижасида рўй бериши мумкин, у айниқса, четдан 
чангланувчи экинлар нави учун хавфлидир. Баъзан ўзидан чангланувчи 
экинлар нави ҳам четдан чангланиб қолади. Олимлар ўтказган тажрибалари 
натижасида (Москва Тимирязев номли қишлоқ хўжалик академиясида) 
буғдойда спонтан (табиий) дурагайланиш ўртача 0,2 % ни ташкил қилади. 
Жанубий ҳудудларда бу кўрсаткич каттароқ. 
Уруғчилик 
майдонларида 
четдан 
чангланувчи 
экинларнинг 
навларини биологик ифлосланишдан муҳофаза қилиш учун ажратиш 
(изоляция) масофа нормаси (чеклаш қоидаси) жорий этилган. Бу қоидани 
ўзидан чангланувчи экинларга ҳам жорий этиш керак, айниқса буғдой учун. 
Кузатишлар натижасида буғдойнинг турли навлари 100 м масофадан узоқ 
бўлган жойдан ҳам ўзаро чангланиши мумкинлиги аниқланган. 
Навларнинг биологик ифлосланишига уларга тасодифан қўшилган 
аралашмалар ҳам сабаб бўлади. 
Буғдой ўсимлигининг бир бошоғида 1 миллионгача чанг доначалари 
ҳосил бўлади. Шундай экан, очиқ гуллашга муқобил шароитда унинг 
чанглари асосий навнинг кўп гулларини чанглатиб қўйиши мумкин. 
Навларнинг биологик ифлосланишига белгилар бўйича ажралиш ҳодисаси, 
касалланган ва зараркунандалар билан шикастланган ўсимликларнинг 
кўпайиши, мутация содир бўлиши каби омиллар ҳам сабаб бўлади. 
Навларнинг белгилар бўйича ажралиши
натижасида ҳосил бўлган 
янги шакллар навнинг у ѐки бу белги бўйича гетерозис ҳолатида бўлишига 
олиб келиши мумкин, айниқса у полимер ҳолатида ѐки мутация натижасида 
вужудга келган бўлса. Белгилар бўйича ажралиш натижасида ҳосил бўлган 
шакллар навнинг аралашмаси бўлиб қолади ва асосий навнинг кўпайиш 
коэффициенти каби кўпаяди. Навни кўпайтириш жараѐнининг ҳамма 
босқичларида уларни тозалаб чиқариб ташлаш зарур. 
Белгилар бўйича ажралишни авлодларни синаш биринчи ва иккинчи йил 
питомникларида яхши кузатиш мумкин. Унда ҳар бир линия ва оилани 
яхши синчиклаб текшириб чиқиш керак. 
Айрим ҳолларда ажралган оилалар ичида дастлабки навга нисбатан 
маҳсулдорлиги баландроқ шакллари учрайди. Улар янги қимматлироқ 
навларни келиб чиқиш сабабчилари бўлиши мумкин. Бундай шакллар танлаб 

---

216 
олинади, селекцион питомнигида экилади ва умумий схема бўйича ўрганилиб 
синалади.