Д. Т. Абдукаримов

Ўсимлик касалликларини
кўзғатувчи замбуруғлар, вируслар ва 
бактериялар ниҳоятда тез урчиб, тез кўпаяди. Агар бу касалликлар уруғ 
билан тарқаладиган бўлса нав таркибидаги касалланган ўсимликларнинг 
миқдори йилдан-йилга тез кўпайиб боради ва маълум давр ичида экинлар энг 
юқори нав тозалигига эга бўлса ҳам уруғлик жиҳатдан яроқсиз ҳолатга 
тушиб қолади. Ишлаб чиқаришда касалликларга бу жиҳатдан катта талаб 
қўйилади. Уруғчиликнинг бошланғич даврида уруғларни етиштиришда 
касалликларни бутунлай йўқотишга ва уларни уруғликлар орқали ишлаб 
чиқаришда шу нав далаларига тарқалиб кетишига йўл қўймасликни 
таъминлайдиган, энг самарали воситалардан фойдаланиш лозим. Ишлаб 
чиқаришда экилаѐтган ҳар қандай навнинг элита уруғлиги шу навни 
касалликлар билан зарарланишига йўл қўймайдиган ишончли тўсиқ бўлиши 
керак. Бироқ элита уруғини мутлақо соғлом бўлган ҳолда экин касалликлари 
уруғлик ишлаб чиқарилаѐтган дастлабки даврдаѐқ бошқа далалардан юқиб 
қолиши мумкин. Шунинг учун нав уруғини кўпайтиришда ҳам ундан ишлаб 
чиқаришда фойдаланилаѐтганда ҳам ўсимликларга касаллик юқишининг 
олдини олиш чун барча чора-тадбирлар кўрилади. 
Мутация рўй бериши.
Навнинг ҳар қандай морфологик белгиси ва 
хўжалик-биологик хусусиятлари табиий мутацияга учраши
 
мумкин. Бундай 
мутациялар нисбатан кам учрайди, лекин, навнинг эртами кечми бузилишига 
сабаб бўлади. Табиий мутациялар нав ўсимликлари орасида худди 
тасодифий аралашмалар сингари кўпаядилар. Модификацион ўзгарувчанлик 
ва табиий дурагайланишнинг бўлиб туриши мутантларни топиш ва уларни 
нав таркибидан чиқариб ташлашни жуда қийинлаштиради. 
Уруғликнинг ҳосилдорлик сифатларини ѐмонлашишига уруғчилик 
экинларида паст агротехникани қўлланилиши ҳам сабаб бўлиши мумкин. 
Академик П.П.Лукъяненконинг айтишича кузги буғдойнинг Безостая-
1 навини элитадан олтинчи репродукциягача юқори агротехника 
шароитида ўстирилганда навнинг ҳосилдорлик сифатларини ѐмонлашиши 
кузатилмаган. Бундан ташқари навдор уруғликларни сифати пасайишининг 
сабаби ишлаб чиқаришда нав яхшилаш систематик танлашларнинг 
ўтказилмаслигидир. 
Ишлаб чиқариш шароитида навнинг сифатларини ѐмонлашиб бориш 
жараѐни кўп ҳолларда аста-секин ўтади. Навнинг хосилдорлигини пасайиши
одатда талабга жавоб бермайдиган шароитда ўстирилган уруғликнинг 
ҳосилдорлик сифатларини ѐмонлашишидир. 
Агрономнинг вазифаси уруғчилик экинларида тегишли юқори 
агротехника шароитини туғдириш ва ҳосилни йиғиб-териб олишда, 
сақлаш, ташиш ва уруғликни экишга тайѐрлашда ҳамма қоидаларга риоя этиб 
ишини юргизишдир. 
Ишлаб чиқариш шароитида қандай тегишли чоралар кўрилмасин, 
барибир навларни экинбоплик сифатларини бузилишидан, ѐмонлашишидан 
сақлаш қийин Шунинг учун навнинг уруғлиги вақти-вақти билан яхшиланиб 

---

217 
турилиши керак. Шу мақсадда қабул қилинган нав янгилаш тартиби бўйича 
хўжаликлар эқилиб келинаѐтган навларнинг энг яхши элита ѐки биринчи 
репродукция уруғликларини сотиб олиб экади. 
Уруғчиликнинг қабул қилинган тизими туфайли ҳамма хўжаликларни 
районлаштирилган навларнинг юқори сифатли уруғлари билан тўлиқ 
таъминлаш керак. 
Ихтисослаштирилган хўжаликлар ѐки фермер хўжаликларидан 
олинаѐтган уруғликларнинг сифатини яхшилаш, уларни биологик ҳамда 
механик ифлосланишдан, касаллик ва зараркунандалардан сақлаш, 
уруғчилик далаларига ишлов беришни механизациялаш учун ҳақиқий шароит 
яратилиши лозим. Улар биринчи навбатда қишлоқ хўжалик техникаси ҳамда 
махсус бинолар билан таъминланиб, юқори малакали агрономлар томонидан 
раҳбарлик қилинади. 
Уруғлик етиштиришда ихтисосланиш узлуксиз давом этмоқда. Ҳозирги 
вақтда унинг тўртта хили мавжуд: хўжалик ичида, туман ичида, вилоят 
ичида ва вилоятлараро ихтисослаштириш.