|
Tiykarǵı qisim:
Periodliq nizami ham ximiyaliq elementlerdin periodliq sistemasi — ximiya paninin juda ulken tabisi, hazirgi zaman ximiyasnin tiykari. Periodliq sistema duziwde atomnin tiykargi qasiyetleri sipatinda onin atom massasi qabil etildi. D. I. Mendeleevten aldin jasap otken kop gana ximikler: nemec alimlan I. Debereyner (1780—1849) ham L. M. Meyer (1830—1895), inglis J. Nyulends (1837—1898), francuz A. Shankurtua (1820—1886) ham basqalar ximiyaliq elementler klassifikaciyalarinin turli variantlarm usinis etti. Biraq olar sol dawirdegi barliq ximiyaliq elementlerdi sistemaga saliwga erise almadi. Tek gana rus alimi D. I. Mendeleev tabiyattin tiykargi mzamlarman biri — ximiyaliq elementlerdin mzamin oylap tabiwi gana ximiyaliq elementlerdin birden bir sistemasin jaratiwga imkan berdi.
D. I. Mendeleev ozi jaratqan mzamdi «Periodhq nizam», dep atadi ham onin manisi tomendegishe: «Apiwayi zatlardin qasiyetleri, sonday-aq, elementler birikpelerinin forma ham qasiyetleri, olardin atom massalarin manisine periodliq tarizde baylanisli». Usi mzmunga tiykarlanp periodliq sistema duzilgen ham ol periodliq mzmundi obyektiv turde sawlelendiredi. Periodliq mzamdi jaratiw waqtinda tek gana 63 ximiyaliq element belgili edi. Bunnan tisqan kopshilik ximiyaliq elementler ushin salistirmali atom massalarmin manisleri naduris aniqlangan edi. Bul jagday ximiyaliq elementlerdi sistemaga saliwdi qiyinlastirdi, sebebi D. I. Mendeleev sistemalawda salistirmali atom massalarinin manislerin tiykar etip algan edi. Maselen, berilliydin salistirmali atom massasi 9 ornina 13,5 dep aniqlangan edi. Bul berilliydi tortinshi oringa emes, balkim altinshi oringa jaylastrinw kerek degendi bildirdi. Biraq, D. I. Mendeleev berilliydin salistirmali atom massasi naduns aniqlangan bilip ham sonliqan oni qasiyetlerdin toplamina qaray tortinshi onnga jaylastirdi. Bunnan basqa aymm elementlerdi jaylastinwda usigan uqsas qiyinshiliqlar payda boldi.
Sistema 10 qatardan ibarat bolip, olar arab cifrlan menen belgilengen. Harbir kishi period bir qatardan, harbir ulken period— eki: jup (joqargi) ham taq (tomengi) qatarlardan quralgan. Ulken periodlardm jup qatarlarmda (tortinshi, altinshi, segizinshi ham oninshi) tek gana metallar jaylasqan ham elementlerdih qasiyetleri qatarda shepten onga otip banwda kem ozgeriske ushiraydi.
Ulken periodlardin taq qatarlarmda (besinshi, jetinshi ham togizmshi) elementlerdin qasiyetleri qatarda shepten onga qaray tipik elementlerdegidey bolip ozgerip baradi. Ulken periodtagi elementlerdi eki qatarga ajiratiwda olardin oksidleniw darejesi tiykar bolgan (Mendeleev periodliq sistemasinda valentlik dep ataladi). Olardin manileri periodliq elementlerdin atom massalan artiwi menen eki ret takirarlanadi. Ulken periodlarda elementler birikpelerinin formasi da eki ret takirarlanadi. VI periodta lantannan keyin tartip nomerleri 58—71 bolgan 14 element jaylasadi, olar lantanoidlar dep ataladi. Lantanoidlar kestesinin tomenine oz aldina qatarga jaylastmlgan, olardin sistemada jaylasiw izbe-izligi ketekshelerde juldizsha menen korsetilgen: La* - Lu. Lantanoidlardm ximiyaliq qasiyetleri bir-birine jhda uqsas. VII periodta tartip nomeri 90—103 bolgan 14 element aktinoidlar semyasin payda etedi. Olar da oz aldina — lantanoidlar astina jaylastinlgan, ketekshede olardin jaylasiw izbe-izligi eki juldizsha menen korsetilgen. Lekin lantanoidlardan ayirmashiligi aktinoidlarda garizontal analogiya kushsiz berilgen. Olar birikpelerde har turli oksidleniw darejesin korsetedi. Maselen, aktiniydin oksidleniw darejesi +3 urandiki, +3, +4, +5 ham +6. Aktinoidlardin yadrolan biyqarar bolganligi ushin olardin ximiyaliq qasiyetlerin uyreniw ogada quramali. Periodliq sistemada vertikal boyinsha segiz gruppa jaylasqan (rim cifrlan menen belgilengen). Adette, elementtih eh joqargi oh oksidleniw darejesi gruppa nomerine ten. Bul ftorga tiyisli emes — onm oksidleniw darejesi -1 ge ten; mis, ghmis, altin +1, +2 ham +3 oksidleniw darejesin payda etedi; VIII gruppa elementlerinen osmiy, ruteniy ham ksenon +8 oksidleniw darejesin payda etedi. VIII gruppada az gezlesetugin gazler jaylasqan. Aldinlari olar ximiyaliq birikpeler payda ete almaydi dep esaplanatugin edi. Lekin bul jagday tastiyiqlanbadi. 1962-jili inert gazdih birinshi ximiyaliq birikpesi — ksenon tetraftorid XeF4 alindi. Hazirgi waqitta az gezlesetugin elementler ximiyasi jedel rawajlamp barmaqta. Harbir gruppa eki — bas ham qosimsha gruppaga bolingen. Bul periodliq sistemada birinshisin onga, basqasin shepke jilistinw arqali korsetilgen. Bas gruppa tipik elementler (II ham III dawirde jaylasqan elementler) ham de ximiyaliq qasiyetleri jagman olarga uqsas bolgan ulken periodlardih elementlerinen turadi. Qosimsha gruppam tek gana metallar — ulken periodlardin elementleri payda etedi. Onda geliydin bas gruppasinan basqa qosimsha temir, kobalt ham nikel gruppalan bar.
Kobalt / Cobaltum (Co) Atom nomeri27 Kórinisihavorang qattımetallAtom ózgesheligiAtom massası
(molyar massası ) 58, 9332 m. a. b. (g/mol) Atom radiusi125 pmIonlasıw energiyası
(birinshi elektron ) 758, 1 (7, 86 ) kJ/mol (ev) Elektron konfiguratsiyasi[Ar] 3 d7 4 s2 Ximiyalıq ózgeshelikleriKovalentlik radiusi116 pmIon radiusı (+3 e) 63 (+2 e) 72 pmElektrmanfiylik
(poling boyınsha ) 1, 88 Elektrod potensiali0 Oksidleniw dárejesi3, 2, 0,-1 Termodinamik ózgeshelikleriTıǵızlıq8, 9 g/sm³Salıstırma ıssılıq sıyımlılıqi0, 456 J/ (K
•mol) Íssılıq ótkezgishlik100 vt/ (m
•K) Eriw temperaturası1 768 KEriw ıssıligi15, 48 kJ/molQaynaw temperaturası3143 KQaynaw ıssıligi389, 1 kJ/molMolyar kólem6, 7 sm³/molKristall torıTor dúzilisigeksagonalTor dáwiri2, 510 ÅTor/atom qatnasın/aDepye temperaturası385, 00 K.
Bul gorizontal qatarlar boyınsha bóliniw bolıp tabıladı. Olardı vertikal qatar boyınsha da bolıw múmkin, bul tárepten de olar ush vertikal qatarǵa yamasa ush vertikal triadaga bólinedi:
Temir triadasi: temir, ruteniy, osmiy;
Kobalt triadasi: kobalt, rodiy, iridiy;
Nikel triadasi: nikel, máwsimdiy hám platina;
VIII B gruppa elementleriniń ózgeshelikleri tómendegi kestelerde keltirildi
Do'stlaringiz bilan baham: |
