Chirchiq oliy tank ko‘mondon-muhandislik bilim yurti

Sterjen (o‘zak), brus (to‘sin) – jismning bitta o‘lchami boshqa ikkita o‘lchamlarga nisbatan juda kichik.
Qobiq – jismning qalinligi boshqa ikkita o‘lchamlarga nisbatan juda kichik. Masalan, qozon, sisterna, bak. YAssi qobiqka plastina deb aytiladi.
Massiv – jismning uchta o‘lchamlar ham bir xil tartibga ega. Oddatda massiv jismlar murakkab shakliga ega bo‘ladi. Masalan, tayanchlar, poydevor, podshipniklarda sharik va roliklar.

1

2

3

1- rasm. 1-sterjen; 2-qobiq; 3–massiv

Kuch–jismlardagi o‘zaro mexanik ta’sirining o‘lchovidir (N). Konstruksiyaga ta’sir etuvchi kuchlarga tashqi kuchlar deb ataladi. Tashki kuchlar sirtki va hajmiy kuchlarga bo‘linadi. Sirtki kuchlar taqsimlangan va to‘planma kuchlarga bo‘linadi. Taksimlangan kuchlar mayyan yuza sirtiga qo‘yilgan bo‘ladi. Masalan, idish devorlariga gaz bosimi, tom ustida qor qatlami. (N/m², Pa). Uzunligi bo‘yicha yoyilgan yuklamaga pogonli yuklama deiladi (N/m). YOyilgan yuklama tekis va notekis taksialangan bo‘ladi. Masalan, plotinaga suvning bosimi notekis taksimlangan, chuqurligi ortishi bilan bosim oshadi. To‘planma kuch deb juda kichik yuzaga ta’sir etuvchi kuchga aytiladi. Hisoblashlarni soddalashtirish maqsadida to‘planma kuch nuqtaga qo‘yilgan deb qabul qilinadi (N). Hajmiy kuchlar jisimning butun hajm bo‘yicha taksimlangan bo‘ladi. Masalan, og‘irlik, magnit tortish kuchlar.
Ta’sir qilish xususiyatiga qarab yuklamalar statik va dinamik bo‘ladi.
Statik yuklamalar doim o‘zgarmas bo‘ladi eki juda kam o‘zgaradi. Masalan, qurilish konstruksiyalar.
Dinamik yuklamalar vaqt bo‘yicha o‘zgaradi. Masalan, davriy va zarbali kuchlar.
Materiallar qarshiligi bir tomondan materialshunoslik va materiallarni sinash nazariyasi bilan, ikkinchi tomondan esa nazariy mexanika bilan bog‘langan. Nazariy mexanikada qabul qilingan qonun va teoremalar, qattiq jism va kuch degan asosiy tushunchalar materiallar qarshiligida ham o‘z kuchiga ega. SHu bilan birga materiallar qarshiligida bo‘ladigan maslalarni echish uchun yangi muhim tushunchalar kiritiladi, ya’ni kuchlanish va deformatsiya.
Tabiatda barcha materiallar absolyut qattiq bo‘lmaydi. Tashqi kuchlar ta’sirida jismlar ma’lum bir darajada o‘zining shaklini va o‘lchamlarni o‘zgartiradi, ya’ni deformatsiyalanadi. Deformatsiyaning asosiy turlari quyidagilardan iborat: cho‘zilish, qisilish, siljish (kesilish, ezilish), buralish, egilish.



2 rasm. Deformatsiyaning asosiy turlari:
1-cho‘zilish; 2-qisilish; 3-siljish; 4-buralish; 5-egilish