Buxoro davlat universitetining pedagogika instituti

1. Arximed Miloddan avvalgi 287 yilda Sirakuz (Sisiliya yarim oroli) shahrida astronom olim Fidey oilasida dunyoga keladi. U asosiy bilimni Aleksandriya muzeyida oladi. U dastlab Misrning Nil daryosida ko’priklar, dambalar quradi, Arximed vinti degan suv ko’targich, 40 ga yaqin mexanizmlar ixtiro qiladi.
Arximed statika va gidrostatika asoschisi. U jismlarning og’irlik markazi, richaklar nazariyasini yaratdi. Richakning muvozanatlilik sharti: teng og’irlikdagi yuklar teng yelkalarda muvozanatda bo’ladi. U gidrostatikaning asosiy qonunini ochadi: "gaz va suyuqliklarga botirilgan jismga shu jism siqib chiqargan gaz yoki suyuqlik og’irligiga teng pastdan yuqoriga yo’nalgan itaruvchi kuch ta’sir etadi". Arximed tomonidan ushbu qonunning ochilishi haqida qiziqarli rivoyat mavjud. Aytilishicha, Sirakuz podshosi Giyeron sof oltindan toj yasashni zargarga buyuradi. Toj tayyor bo’lgandan so’ng Giyeron toj sof oltindan yasalganligiga shubha qiladi. Bu masalani oydinlashtirishni u Arximedga buyuradi. Arximed zamonida turli xil metallarning solishtirma og’irligi ma’lum bo’lgan, ya’ni; munosabat orqali aniqlangan. U toj og’irligini tarozida tortib oladi, ammo uning hajmini qanday aniqlashni bilmaydi. Chunki Arximed zamonida muntazam geometrik shakldagi jismlar silindr, shar, kub kabilarning hajmini aniqlashni bilar edilar. Ammo u murakkab shakldagi toj hajmini o’lchashning yo’lini topa olmay qiynalib yurar edi. Kunlardan bir kun u suv to’la vannaga tushadi, qarasa suv vannadan toshib to’kiladi. Shunda yo’lini topdim (evrika) deb ayyuhannos soladi va quyidagicha mulohaza yuritadi: Suyuqlikka botirilgan jism o’z hajmiga teng suyuqlikni siqib chiqaradi, degan xulosaga keladi. Shu usul bilan u tojning hajmini o’lchab, uning solishtirma og’irligini aniqlaydi, tojning solishtirma og’irligi oltinning solishtirma og’irligidan kichik chiqadi. Shunday qilib, toj uchun berilgan oltinning bir qismi zargar tomonidan olib qolinib, o’rniga kumush qo’shilganligi ayon bo’ladi. Shoh Giyeron zargarni jazolaydi. Shunday qilib, hayotiy zarurat buyuk kashfiyotning yuzaga kelishiga sabab bo’ladi.

l₁p₁ l₂ p₂

Richak Yong’inni o’chirish nasosi

2.2.rasm Arximed qonunlari