Buxoro davlat universitetining pedagogika instituti

Optika. Aleksandriya maktabi optikaga doir ilmiy ishlarni ham amalga oshiradi. Optika, ya’ni yorug’lik va kishining ko’rish qobiliyati (fiziologiya) ni o’rganishgan. Eng avvalo Ptolemey va uning shogirdlari tomonidan maxsus modda «flyuid» tomonidan yorug’lik kishining ko’zidan chiqib moddalarga tushadi va undan qaytib ko’zimiz tomonidan seziladi, deb tushuntirilgan. Atom tuzilishi tarafdorlari esa yorug’lik jismlar tomonidan chiqariladi va u ko’zimizga tushib, sezgi uyg’otadi, degan fikrni olg’a surishdi. Platon bu ikkala nazariyani birlashtirib, quyidagi fikrni aytadi. Jismlardan maxsus flyuid chiqib, ko’zimizdan chiqayotgan yumshoq flyuid bilan uchrashadi, agar ikkala flyuid bir-biriga o’xshash bo’lsa, ko’zimiz ko’ra oladi, aks holda ko’zimiz narsalarni sezmaydi, deb aytadi. Platonning ushbu fikrlari zamonaviy fan xulosalariga yaqin keladi, ya’ni inson ko’rish qobiliyatining chegarasi yorug’likning to’lqin uzunligi λ = 4000 dan 7000 A gacha bo’lgan sohada to’g’ri keladi. λ < 4000 A⁰ kichik nurlar ultrabinafsha, λ > 7000 A⁰ dan katta to’lqin uzunlikdagi nurlar infraqizil nurlar deb ataladi. Bu nurlarni ko’zimiz seza olmaydi.
4. Yevklid optikasi (miloddan avval 330 — 275 y.). U Optika faniga yangicha usul bilan yondashadi, «Optika» va «Katoptrika» nomli asarlarini yozadi. U optika hodisalarini geometriya asosida tushuntiradi. Uning birinchi postulati: «Ko’zdan chiqqan nurlar to’g’ri chiziq bo’ylab tarqaladi».
Ikkinchi postulati: «Ko’zdan chiqqan nurlar hosil qilgan tasvir konus shaklida bo’lib, konus balandligi ko’zda bo’lib, asosi esa jismlarda bo’ladi».
Yevklid o’ndan ortiq postulatlar yordamida jismlar tasviri, soya hosil bo’lishini tushuntiradi. U «Katoptrika» asarida yassi va sferik ko’zgularda tasvir hosil bo’lishini ko’rsatib beradi. «Kotoptrika» asarida Yevklid yorug’likning sinishiga doir tajribani keltiradi. Agar biror idish tubiga kichikroq buyumni qo’yib, u ko’rinmay qolguncha egilsak va idish suvga to’ldirilsa buyum yana ko’rinadi.
U

Buyuim tasviri

Evklid tajribasi

Eoruqlikning sinishi




«Botiq ko’zgu bilan quyosh nuri yordamida alanga hosil qilish mumkinligi»ni aytadi. Shunday qilib Yevklid zamonaviy geometrik optika asosini yaratadi hamda uning amaliy qo’llanilishini ko’rsatib beradi.