Bəxtiyar Tuncay DÜnyani siLKƏLƏYƏN 17 GÜn baki 2016 I fəSİL

Qaynaqça

1. 
   Ağayev N. Əbülfəz Elçibəy (Əliyev) kim olub? (http://profliqa. blogspot.com/2013/11/bulfz-elciby-liyev-kim-olub.html).
   
2. 
   Həmzə Fərati. Əz an salha və salhaye digəri. Nəşreyyate «Furuğ», Alman, 2006.
   
3. 
   «Xural» qəzeti, 8-14 noyabr, 2009. № 42.
   
4. 
   Pənahlı N. Əbədiyyət yolçusu. Əlyazma. N. Pənahlının şəxsi arxivi.
   
5. 
   Tahirzadə Ə. Meydan hərəkat: 4 il, 4 ay (https://ru.scribd.com/ doc/61649371 /Meydan-gundeliyi).
   

«KQB-nin paqonsuz generalları» ilə təkbaşına savaş və tükənməz ümumxalq məhəbbəti

Mitinqlərin 4-cü günü, yəni noyabrın 21-də (1988) saat 15.48-də öncə Sabir Rüstəmxanlı, 4 dəqiqə sonra, yəni saat 15.52-də Nemət Pənahlı mitinqin sona yetdiyini elan edərək tədbir iştirakçılarını dağılışmağa çağırdılar. Amma yenə də bir nəticəsi olmadı. Azərbaycan Xalq Hərəkatı Cəbhəsinin «qızılbaş»ları meydanda qalaraq, meydanı dağılmağa qoymadılar.

Həmin gün ulu öndər Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin ucaltdığı üçrəngli bayrağın mitinqin tək bayrağna və Hərəkatın simvoluna çevrilməsi Azərbaycanın kommunist rəhbərliyini o dərəcədə qorxuya salmışdı ki, mitinqin təcili dağıdılması üçün Nemət Pənahlıya ağlasığmaz təzyiqlər edilməyə başlandı. Siyaməkə təsir göstərmək üçün isə onun mənsub olduğu İran Xalq Fədailər Partiyasının başçılarından biri Həmzə Fərati təcili olaraq Almaniyadan SSRİ-yə çağırıldı (3, s. 499).

Əlbəttə, məsələ təkcə milli bayrağın meydana gətirilməsində deyildi, rəhbərlik izdihamın küçələrə axışaraq, ermənilərə hücum çəkəcəyindən də bərk narahat idi.

Nemət Pənahlı həmin günlərdə baş verənləri belə xatırlayır: «Dəqiq yadımda deyil, ya ayın 20-si, ya da 21-i idi. Sabir Rüstəmxanlı mənə dedi ki, mən gedirəm, Nemət. Dedim, özün bil, ardınca da ürəyimdən keçənlərin hamısını boşaltdım. Bildirdim ki, hökumətlə xalq arasında ikibaşlı oyun oynamaqdansa, getməyin məsləhətdir.

Doğrusu, getməsini istəmirdim, amma getdi. Sözlərimi necə qəbul etdiyini də bilmədim. İnanırdım ki, qayıdacaq, çünki ruhən millətinə, xalqına bağlı adam olduğunu bilirdim. Amma onu da bilirdim ki, məsələ şəxsi mənafeyə gələndə həmişə özünü itirir və tərəddüd edir.

Çıxışlarımın birində millətə demişdim ki, kim ki sizi dağılışmağa çağırsa, hətta mən də çağırsam, fitə basın, dağılışmayın. Görünür, elə bu səbəbdən idi ki, ayın 22-də tribunaya qalxan və milləti dağılmağa çağıran Bəxtiyar Vahabzadəni fitə basdılar.

Meydanda şayiələr tez göyərirdi. Bu da təbii idi. Belə şayiələrdən biri Bəxtiyar Vahabzadənin guya ölməsi xəbəri oldu. Amma bu şayiənin təcili qarşısını aldım. Anladım ki, bu şayiəni buraxmaqda hökumətin siyasi məqsədi var…

Həmin günlər mitinqin, nəyin bahasına olursa-olsun, dağıdılması tələbi daha da kəskin hal almışdı. Qarşımda qoyulan ultimatumlardan belə çıxırdı ki, bu işi bilavasitə mən etməliyəm. Şübhəsiz ki, meydanın, heç bir tələbin yerinə yetirilmədən, dağılması məğlubiyyət demək olardı. Mənə təzyiq edənlərə - Elçinə (Elçin Əfəndiyev – B. T.) də, Aydın Məmmədova da, Sabir Rüstəmxanlıya da eyni sualı verdim: «Nədən bunu özünüz etmək istəmirsiniz, mənə etdirməyə çalışırsınız? Niyə tribunadan xalqa bir söz deyirsiniz, mənə başqa söz?».

Nəhayət dövlət nümayəndələrinə də, onların əmrində itaətkar qul kimi dayanmış «ziyalı» zümrəsinə də qəti şəkildə bildirdim ki, mən bu addımı atmayacaq, xalqa dağılışmaq barədə müraciət etməyəcəyəm.

Dincəlmək üçün çadırlardan birinə təzəcə girmişdim ki, bir də gördüm Bəxtiyar Vahabzadə gəldi. O, içəri girər-girməz, ətrafdakı tanıdığım və tanımadığım adamların yanındaca, çox amansız bir şəkildə üstümə hücuma keçdi: Axı, sən kimsən?! – dedi, - niyə bu milləti qırğına aparırsan, niyə bu millətin taleyi ilə oynayırsan?

Yeri gəlmişkən, qeyd etməliyəm ki, bu arada məni hər tərəfdən kifayət qədər sərt şəkildə sıxışdırmışdılar. Həmin sırada hökumətə boyun əyməyi özünə peşə etmiş «ziyalı»lardan ibarət saxta bir «Nümayiş Komitəsi» yaratmışdılar. Təbii ki, xəbərim və razılığım olmadan mənim də adımı bu bədnam komitənin üzvlərinin siyahısına salmışdılar. Adımın həmin siyahıda olduğunu biləndə etiraz etmiş və «bu necə nümayiş komitəsidir ki, hökumət tərəfindən idarə olunur?» - demişdim.

Nə isə, mən bu üzdəniraq «nümayiş komitəsinin» iç üzünü açandan sonra mənə o qədər güclü təzyiqlər başladı ki, mikrofondan aralanmaq qərarına gəldim…» (4, s. 165-166).

Sabir Rüstəmxanlının yazdığına görə həmin «nümayiş komitəsinin» ilk başçısı Firudin Cəlilov (Ağasıoğlu) olub: «…O, nümayış komitəsinin ilk başçısı idi, mənsə meydanı idarə edənlərdən biri idim» (6). 

Bu fakt Firudin Ağasıoğlunun bloqunda onun haqqında verilən məlumtlarda da əksini tapmışdır: «F. Cəlilov elmi-pedaqoji fəaliyəti ilə yanaşı ictimai-siyasi fəaliyətlə də məşğul olmuşdur. Əbülfəz Elçibəy, Xəlil Rza Ulutürk, Sabir Rüstəmxanlı və digər ziyalılarla birlikdə 1986-dan gizli fəaliyət göstərən və 1988-ci il nümayişlərini təşkil edən «Varlıq» təşkilatının qurucusu, leqal fəaliyətdə olan «Cənlibel» təşkilatı tədbirlərinin iştirakçısı, «Dirçəliş günü» kimi tarixə düşən 17 noyabr- 4 dekabr (1988) mitinqində nümayiş komitəsinin sədri, «Qarabağa Xalq Yardımı komitəsi»nin qurucularından biri və respublikada ilk demokratik ruhlu «Azərbaycan» qəzetinin redaksiya heyətinin üzvü, «Dövlət Əlifba komissiyası»nın (1990) rəhbəri F.Cəlilov 1990-da millət vəkili və Milli Məclisdə «Elm, təhsil və mədəniyət komissiyası»nın sədri seçilmişdir» (1).

Bu məlumatı başqa mənbələr də təsdiqləyir: «F. Cəlilov elmi-pedaqoji fəaliyəti ilə yanaşı ictimai-siyasi fəaliyətlə də məşğul olub. Əbülfəz Elçibəy, Xəlil Rza , Sabir Rüstəmxanlı və digər ziyalılarla birlikdə Milli Azadlıq Hərəkatının nüvəsini təşkil edən təşkilatların rəhbərlərindən biri olub. «Dirçəliş günü» kimi tarixə düşən 17 noyabr- 4 dekabr (1988) mitinqində nümayiş komitəsinin sədri də məhz Firudin Cəlilov olub» (2). 

Nemət Pənahlı davam edir: «Dincəlmək üçün çadıra girəndə düşünürdüm ki, bir daha tribunaya qalxmayacaq və mikrofona yaxın durmayacağam. Hərçənd ki, xalq yalnız məni eşitmək istəyir və sürəkli olaraq «Nemət! Nemət» deyə çığırırdı. Və mən də məhz bu xalqa arxalanırdım. Onu da bilirdim ki, mitinqin hansı formada sona çatmasından asılı olmayaraq, həbs ediləcəyəm. Axı, biz hələ sovet qanunları ilə yaşayırdıq, mənsə sovetin ünvanına nələr söyləməmişdim.

Bəxtiyar müəllim məni nə qədər acılasa da, susdum, onu sona qədər dinlədim. Sözünü bitirən kimi başladım onun öz şerlərindən misallar gətirməyə. Dedim:

- Bəxtiyar müəllim mən bu şerlərlə tərbiyə almışam. Xalq onların təsiri ilə meydana çıxıb. Neçə illərdir, şerlərinizlə bu xalqı, məgər, mübarizəyə səsləyən siz olmamısınız?

Vahbzadə də mənə sona qədər qulaq asldı, kövrəldi və göz yaşlarını saxlaya bilmədi. Yadımdadır, zavoddakı görüşümüzdə də mənim çıxışımdan sonra ağlamışdı.

Çadırdan çıxanda Bəxtiyar müəllim boynumu qucaqladı, şənimə xoş sözlər dedi. Hətta məni Koroğluya, Babəkə bənzətdi və sözlərindən elə çıxdı ki, sən demə, əsil türk elə təkcə mənmişəm. Sanki, 5-10 dəqiqə öncə məni təhqir edən, dişinin dibindən çıxanları söyləyən o deyildi. Görünür, Məhəmməd Hatəmi, başda Bəxtiyar Vahbzadə olmaqla, ziyalı ordusunu «KQB-nin paqonsuz genaralları» adlandıranda səhv etməyibmiş.

Bir qədər sonra tribunaya bir dəstə molla çıxartdılar. Amma kütlə onları da saya almadı. Bir müddət sonra həmin molla dəstəsi bir dəstə tanımadığım adamla birlikdə istirahət etdiyim çadıra gəldilər və az qala, hökmlə məndən mitinqi dağıtmağı tələb etdilər. Nə edəcəyimi bilmirdim. Hər tərəfdən məngənəyə alınmışdım. Mollalar ortaya Quran qoyub, məni Qurana and verdilər ki, mitinqi dağıdım. Artıq bezmişdim. Bəziləri yalvarır, bəziləri hədə-qorxu gəlir, bəzilərisə şirin vədlər verirdilər. Bu məsələdə ən çox canfəşanlıq edənlər aşağıdakılar idi.

Dövlət rəsmiləri: Vəli Məmmədov, Fuad Musayev, Həsən Həsənov, Rafiq Zeynalov, Telman Orucov.

Ziyalılar: Sabir Rüstəmxanlı, Aydın Məmmədov, Bəxtiyar Vahabzadə, Elçin Əfəndiyev, Kamal Abdulla, Əbülfəz Əliyev və Nümayiş Komitəsində təmsil olunan ziyalılar.

Onlara dedim ki, yaxşı, dağılışmaq barədə müraciət edəcəyəm. Amma kütlə məni eşitməsə, yenə də kütlənin içinə qayıdacağam» (4, s. 166-167).

Bu yerə qədər olub-bitənləri indi də Ədalət Tahirzadənin dilindən izləyək:

«22 NOYABR 1988.

02.15. Meydana çatanda gördüm ki, təxminən dünənki qədər (30 min) adam saysız-hesabsız tonqalların başına toplaşıb. Soldakı qoşa tribunalar tələbələrlə doludur və onlar coşğunluqla “Qa-ra-bağ”!, “A-zər-türk!” qışqırırlar, “Domsovetdə bir kişi var, yoxsa yox?” oxuyurlar. 

Yeni şüarlar yazılıb divarlara yapışdırılmışdır:

“Ümidimiz Xalq Cəbhəsinədir”,

“Bütün azəri türkləri, birləşin!” (qarşısında oraq-çəkic şəkli),

“Azərbaycanın sərvətləri xalqımızın olmalıdır!”,

“Televiziya işçilərinə ar olsun!”,

“Ana dilimiz dövlət dili kimi bərpa edilsin!”,

“Sumqayıt qəhrəman şəhərdir!”,

“Əhmədovun məhkəməsinin ümumxalq müzakirəsinə verilməsini tələb edirik!!!”,

“İki gözümüz - biri Bakı, biri Təbriz!”,

“Biz Babəklər nəsliyik. Azərbaycana eşq olsun!”,

“Babək övladlarına eşq olsun!”.

Bir şəkil vardı: dörd cərgə tikanlı məftillərin üstündən “yox!” mənalı çarpaz xətt çəkilmiş, məftillərin solunda “Bakı”, sağında “Təbriz” yazılmışdı. Meydana girəndə maraqlı bir hadisə ilə qarşılaşdım. Dörd uşaq bir balaca itin boynuna qırmızılent, xaç bağlayıb meydanda gəzdirirdi. Deyirdilər ki, Vazgen intervü verməyə gedir. Bir kişi dedi: “Bir köpəkoğluna görə yazıq iti niyə incidirsiniz?”.

Sol tribunanın qabağında izdiham vardı.

03.35. Ağdamlı Elvin:

- Qarabağ ”vahiməli, qorxulu bağ” deməkdir.

Birisi yerdən Ziya Bünyadovun adını çəkdi. Elvin də dedi ki, vallah, dədəmin goru haqqı tanımıram. Ayə, Azərbaycan televiziyası ermənicə konsert verir, mən onu haradan tanıyıram?!. Oğlan ermənilərə qarşı təbliğat aparır, deyirdi ki, erməniyə salam verib əl uzadanda görürsən ki, barmağının biri əskik gəlir. Ağdamda qəbiristanlıqda mənim qonşularım Natəvan, Pənah xan, Xəlil xandır. Ayə, ermənin kimi var? Bəs niyə yatmışıq? Yatmayan təkcə Vəziryandır, turetski kasetlərə baxır. Sonra “Vəziryan - erməni” qışqırmağa başladılar.

Dəmir yolu texnikumunun tələbələrinin böyük dəstəsi meydana girdi. Meydanda çoxlu maşın var. Camaata xidmət edən bu maşınların bir çoxunun üstündə Azərbaycan bayraqları sancılmışdır. (Bura gələndə gördük ki, çoxlu maşın, üstündə bayraq dalğalana-dalğalana, siqnalverə-verə şəhəri dolaşır, tələbələrə ərzaq aparır).

Xorla meyxana:

Ay can alan, can Qarabağ bizimdir,

Olsa da üsyan, Qarabağ bizimdir. 

Tökülsə lap qan, Qarabağ bizimdir.

Ölsə də Vazgen, Qarabağ bizimdir.

Dünəndən baş tribunanın ön cəkisinə Babəkin büstünü qoymuşlar. Sol tribunanın ciniyində mikrofon dinamiklərinin üstündən isə Şəhriyarın portreti asılmışdır.

Uşaqlar özləri meydanın zibilini təmizləyir, kürəklə bir yerə yığırlar. Dünən də, bu gecə də işıqlar söndürülmədiyindən meydan aydınlıqdır. Hava çox gözəl, ulduzludur. 11 dərəcə isti var, yüngül külək əsir. Belə küləkdə isə tonqalların tüstüsü adamın gözünü çıxarır.

4.05. Tribunalardan “Bakı - Təbriz” sədaları ucaldı. İki oğlan əllərində Azərbaycan Demokratik Respublikasının üçrəngli bayrağı meydana girdi. Ümumiyyətlə, belə bayraqlar get-gedə çoxalır. Yatanlar meydanda, demək olar ki, yoxdur. Dünən gecəki kimi bu gecə də yatanlar, qurulmuş çadıra girib orada uzanıblar. Camaatın içində çoxlu qız, qadın, qoca kişilər var. Dünən gecə bir qadın 1-2 yaşlı körpəsi ilə səhərə qədər tonqalın yanında oturmuşdu. Bu gecə onu görmədim. Heç kəs meydandan dağılışmaq fikrində deyil. Eşitdiyim söhbətlər elə bu haqdadır ki, lap bir ay da olsa burada duracaq, tələblərimizin ödənilməsini gözləyəcəyik.

4.20. Aclıq elan edən uşaqlardan xəbər tutdum. Onlar çadırda yatıb (4 nəfər). Gündüz çıxış edən Fəraməzin halını soruşdum. Çadırın ağzında durub heç kəsi içəri buraxmayan tələbələr dedilər ki, hələ ki, yaxşıdırlar. Rəylərini dəyişməyiblər (aclığı davam etdirirlər). 8 yaşlı qız Vəfa (şer söyləyən qız) da aclıq elan edibmiş. Üç gündür ki. atası ilə meydandan getmir. Gəzə-gəzə meydanın aşağısındakı bağçaya girdim. Tonqallar irəliləyə-irəliləyə bura da çatıb. Tələbələr iri tənəkə dəmirləri baş başa çatıb komacıq düzəltmiş, küləyin qabağını kəsmişlər. Beş-altı yerdəki bu "koma"ların hərəsində 5-6 "mücahid" var. Gördüm ki, birində yataqxanamızın sakinlərindən kimyaçı Sahib, Mütəllim, Nazim (qarabağlı) oturublar. Yanlarındakı bilyard stolunun üstündə əsgər paltarlı gənc yatıb, biri isə yerdə (asfaltda) karton kağızın üstündə uzanıb, üstünə də karton salıb. Bu etibarsız “yorğan-döşək”, görəsən, onu xəstələnməkdən saxlaya biləcəkmi?

Camaatın yeməklə təchizatı işində ən çox fərqlənənlərdən biri Bayıl dustaqxanasının rəisidir. Ancaq ilk yardımı meyxanaçı Nizami edib (“Bakı gözəl şəhərdir, ermənilər olmasa” da onun yadigarıdır).

Meyxanaçı Nizami Rəmzi
Zaur Rzayev, Yaşar Nuruyev, qarmonçalan Aslan və b. da belə hərəkət edib. Taxıl məhsulları naziri 1.000 manat verib.


Zaur Rzayev
Yeməkləri yoxlamaq üçün komissiya yaradılıb. Hansı maşın gəlsə təşkilat, yaxud şəxs qeydəalınır, yemək yoxlanır…

Yaşar Nuri
6.50. “Qarabağ” qışqıra-qışqıra gələn bir dəstə qız camaatın yuxusunu qaçırdı. Meydanın ortasında kabab çəkib camaata paylayırlar (bu gündən). Biskvit fabrikinin işçiləri Mehrəliyev İsmayıl, Rzayev Cavanşir öz şəxsi xərclərinə bu işi görürlər gecə saat birdən indiyədək (yəqin sonra da davam edəcək). Güzdəkli Əliyev Babəli pulsuz çay verir.

8.15. “Əhmədova azadlıq!”. Ə. Əhmədovun yeni böyük portretini parça üstündə çəkib tribunadaLenin heykəlinin pastamentində Azərbaycanın gerbi ilə yanaşı asıblar. Karikatura: Eybəcər kişi (erməni) şəkli, altında “fitnəkar” sözü. Qanlı bir əl Qarabağın üstünə (xəritədə) uzanıb. Ələ xəncər batırılıb. Kənarında: “Çək əlini, daşnak!”.

Şüarlar:

“Nə vaxta qədər? Hökumət, xalqa cavab ver!”,

“Sərdarovçular (B.Sərdarov adınazavodun fəhlələri - Ə.T.) xalqın tələblərini müdafiə edirlər”,

“Azərbaycandan ermənilər çıxsın”,

“Möhkəm durun, qardaşlar!”,

“Azad bir millətik, Qarabağı vermərik!”,

“Azəri yurduna gözdikənlərin gözü tökülər!”,

“Ədalətsizliyə son qoyulsun!”,

“Respublika hökuməti bir iş görməyincə tətil davam edəcək”,

“Qəti qərar gözləyirik!”,

“Qarabağ, sənə muxtariyyət heç yaraşmır...”.

Bu gün orta məktəb şagirdləri kütləvi şəkildə gəliblər (ilk dəfə). Alınlarına üstündə “Qarabağ”sözü yazılmış qırmızı lent bağlayanlar da az deyil.

9.05. Dünənki hadisədən nəticə çıxarıb bu gün tezdən “təcili yardım” üçün dəhliz hazırlayıblar.

9.25. İlk dəfə olaraq rayonlardan nümayəndələr gəldi. İlk “qonaqlar” Cəlilabad və Pushkindən (indiki Biləsuvar) idi. 

Yeni gələn şüarlardan:

“Qonşu torpaqlarına göz dikənlərə ar olsun!”,

“Azərbaycanlılar, susmayın! Susmaq razılıq əlamətidir”,

“Ermənilərin özbaşınalığına son qoyulsun!”,

“Əhmədova azadlıq!”,

“Topxana bülbülləri susmayacaq!”,

“Azəri xalqına eşq olsun!”,

“Erməni zəhmətkeşlərinə Sumqayıt borusu!!!”,

“Ciddi siqnal: ermənilər, Bakını tərk edin!”.

10.00. Meydanda 800 minə yaxın adam var. Sağdan və soldan gələnlərin ardı-arası gəsilmir. Hər iki mehmanxanadan turistlər baxırlar.

11.00. Nemət başında 4 uşaq, Azərbaycan bayrağını yellədir. Oradan “A-zər-bay-can”qışqırırlar). Sol və sağ cinikləri tutmuş uşaqları düşürməyə, dinamikləri təmir etməyə xeyli vaxt getdi. «Azərbaycan televiziyasına və ona mane olanlara ar olsun!».

Dünən Türkan və Maştağa kəndlərindən meydana piyada yürüş təşkil ediblər. Səhər alaqaranlıqdan çıxıb, axşam saat 6-da çatıblar (15 mindən çox). Bəziləri ailəli idilər. Z. Xanlarova Leninqraddan gələndən sonra “İnturist”i mitinq iştirakçıları üçün işlədib (yemək hazırladıb).

12.00. Havaya fişəng atdılar (niyə?). Bu gün səhər tezdən Marksın heykəli yanına BTR-lər, əsgərlər töküblər (erməniləri Xutorda qorumaq üçün).

12.15. Xalq Neməti tələb edir. Deyəsən, onu içəridə saxlayıblar, ciddi söhbət aparırlar. Tribunadakı 2 oğlan camaata əl edir ki, “Nemət” çağırın. Camaat uğuldayır.

12.25. Nemət tələblərə baxmayaraq tribunaya çıxmır. Adamlarda təşviş və həyəcan duyğusu yaranıb. Kəsilməyən “Ne-mət” çağırışı okean dalğaları kimi gurlayır.

Zeynəb Xanlarova
12.30. Eynəkli birisi mikrofona yanaşdı, camaat fitə basdı. Hamı Neməti çağırır.

12.35. Nemət gəldi (hamı alqışla qarşıladı). Mikrofon işləmir. Hamı “mik-ro-fon” qışqırır.

12.40. Nemət çıxıb tribunanın səkisində oturdu, ayaqlarını meydan tərəfə salladı. Əlində kağızlar var. Mən camaatın ortasında olduğum üçün onun nə dediyini eşitmirəm.

12.43. Nemət səsucaldanla danışır:

- Bir neçə nəfər də aclıq elan etmək istəyir. Buna yolverməməliyik. Bizə sağlam adamlar gərəkdir. Burada hələ çox duracağıq.

12.45. Vəli Məmmədov (katib) danışmaq istədi, camaat fitə basdı, “rədd ol!” deyə qışqırdı. Bu səslər altında da danışmaq istədi. “Rədd ol” səsləri aramsızlaşdı. V. Məmmədovun səsi eşidilməz oldu. Hamı “Ne-mət” qışqırır. O, getməyə məcbur oldu. Nemət gəldi, alqışladılar.

12.48. Nemət gedəcək. Tələblər edəniləndən sonra hamı bir nəfər kimi evə dağılışacaq. Əhmədovun atasına söz veriləcək. Yalnız respublikanın, bir də milli bayraqdan savayı yerdəqalan bayraqlar götürülsün. Bir millətin bir bayrağı olar. Şəhərdə maşınların qabağı kəsilməsin. Bizə zorla gətirilənlər lazım deyil. Buna ehtiyacımız yoxdur. İnstitut müəllimlərindən işdən çıxarılan, pravası alınan olub. Bunlar xırda işlərdir, sonra həll edərik. Məni siz seçmisiniz, mən sizinləyəm. (Alqışlar). Mən kimə söz verdim, qulaq asın, kimə söz vermədim, danışmağa qoymayın. (Tribunada xeyli adam var. Katib Rafiq Zeynalov da içlərindədir). Ən adi səhv, ən adi hissiyyat bizi məğlubiyyətə apara bilər. Demişəm, yenə deyirəm, mən sizinləyəm. Öldü var, döndü yoxdur! Əhmədovun atası, yoxdursa xalası oğlu çıxsın bura. Bütün zavodlar buradadır. Neftayırma zavodlarında da xalq qeyrəti varsa bizə qoşulsun. İstəməyənləri məcbur etmirik.

13.00. Kamal Abdullayev:

1) Poğosyanın çıxarılması haqqında Qorbaçova məlumat verilib. O bizim deputatları qəbul edəcək. Biz onlara nə deyək?

2) Ermənistanda yaşayan azərbaycanlıların təhlükəsizliyini təmin etmək üçün Ermənistana nota verilib.

Bizim partiya rəhbərlərimiz kişi kimi söz verirlər ki, oradan gələnləri Dağlıq Qarabağda ermənilərin arasında yerləşdirəcəyik. Topxana ilə bağlı heç birimizdə dəqiq fikir yoxdur. Şuşanın katibi Vaqif Cəfərov Şuşadan xüsusisizə müraciət edəcək. Ziyad Səmədzadəyə söz veririk.

Kamal Abdulla
13.05. Z. Səmədzadə (fitə basıldı):

- Dediklərinizi sizinlə bölüşürəm. 12 milyard manat milli gəlirimiz var. Azərbaycanın sərvətləri imkan verir ki, xalqımız yaxşı yaşasın. Xozraşşota keçə bilərik. Elektrik enerjisi kəsilsin. Azərbaycanda 24 milyard kvt/saat enerji istehsal edilir. Ermənistana artıq enerji verilmir. (Uzatdı, camaat fitə basdı).

Kamal:

- Sumqayıtla bağlı partiya rəhbərliyi bildirdi ki, Suxarevin qarşısında məhkəmənin Bakıya qaytarılması barədə təklif qaldırılacaq. Gözləyək, görək Suxarev nə deyəcək?

13.10. Nemət. Məktub üzrə tələb etdi ki, and içək ki, mitinqdən sonra heç bir hadisə baş verməsin.

Firidin Səməndərov (ADU, hüquqşünas):

- Azərbaycan ayaq altındadır. Bu gün bayrağımız Dağlıq Qarabağda tapdalanıb. Təxminən 30 kv. km torpaq itirmişik. Buna son qoyulmalıdır. Dağlıq Qarabağ məsələsinə düzgün siyasi qiymət verilməyincə bu hadisələr davam edəcək. 50 ildir ki, Ermənistanda millətçilik dövlət siyasəti səviyyəsinə qaldırılıb. Ona görə də 18 iyul tarixli qərar yarımçıqdır. Dağlıq Qarabağdakı rəhbərlər həbs edilməli idi. Bəsdir stoldan bərk tutub əsmək! Volskinin dəstəsi qovulmalıdır; o, qayda-qanun yaratmır. DQ-ın muxtariyyəti ləğv edilməlidir. Ya da Ermənistanda, Gürcüstanda bizimkilərə muxtariyyət verilsin.

13.20. Nemət Ancaq dünən Əliyevi ölümə aparanlar bu gün Vəzirovu aparmaq istəyirlər. Biz saray şairlərinə yol verməməliyik.

13.35. Kamal:

- Məlumat gəlib. Azərbaycan hökumətinin Ermənistana verdiyi tələb qəzetlərdə dərc edilsin. Biz sizinlə and içdik ki, heç kəsin burnu qanamasın. Bu birliyin simvolu kimi bu meydanda heykəl qoyulmalıdır. Bu günü balalarımız xatırlasınlar.

13.40. Valid Sənani Vaqif Cəfərovun telefonla yazılmış çıxışını verdi:

- Topxanadakı işlər dayandırılmışdır. İşlərə yol verilmir. Sov.İKP MK və SSRİ AS RH-nin vilayətdəki nümayəndələrinə məlumat verilib. Stepanakertdə davam edən tətillərə görə hələ də gərginlik qalır. Bakıdakı mitinqin tələblərini ədalətli sayırıq.

13.45. Tribunadakıların çoxu getdi. Beləliklə, Ali Sovetin növbədənkənar sessiyasının çağırılması məsələsi ustalıqla aradan çıxarıldı.

13.55. Qaradağdan xeyli fəhlə gəldi (səhər 8-dən oradan çıxıblar). Maşın verməyiblər, məcbur olub piyada gəliblər.

14.50. Uğultu. Baş tribunada televiziya kameraları qoyulub. Tribuna dolub (A. Məmmədov, K.Abdullayev və b.). Mikrofonda danışmaq istəyirlər. Fit, uğultu. A.Məmmədov:

- Kimi istəyirsiniz danışsın?

Kütlə:

- Neməti.

A. Məmmədov:

- Nemət sizdən qabaq mənim qardaşımdır. Siz inanmırsınız ki, bizə heç kəs təsir göstərə bilməz?

Kütlə:

- Yox!

Sonra bir kişi və bir qadın danışmaq istədilər. Camaat fitə basdı.

15.00. Nemət gəldi, alqışlarla qarşıladılar. Ancaq ona hələ söz vermirlər. Trubuna doludur. Öz aralarında nəsə mübahisə, müşavirə edirlər. Deyəsən, Nemət tələb edir ki, oradakılar tribunanı (özü “turbina” deyir) tərk etsin. Nümayiş də, tətil də qanuni hesab edilib.

15.30. Nemət:

- Hamı bir nəfər kimi turbinanı tərk etsin. Bu gün məlum olub ki, Qriqoryan Lidiya “Əliyeva Lalə” adı ilə camaatı Xutora erməniləri qırmağa çağırırmış. Belə şayiələrə uymayın. Nəqliyyat Nazirliyi bildirib ki, bu nümayişlər olduqca nəqliyyat pulsuz işləyəcək.

15.35. Söz verirəm Sabir Rüstəmxanlıya:

- Dəvət olunmamış adamlar bura gəlməsinlər. Mübarizəmiz davam edir. Altı gündür Azərbaycan xalqı öz taleyi uğrunda çarpışır. Bu yolda axıra kimi dayanacağıq. Dərdli deyingən olar. Çox gileylər edər. Əlavə heç bir söz-söhbətə inanmayın. Özgə pasportu ilə aramıza girən fitnəkarlar var. Çörək zavodları, xəstəxanalar öz işlərini davam etdirsinlər. Kimin camaatın qarşısına çıxmağa üzü varsa onları çıxış etməyə çağırıram. MK-da komissiya yaradılıb, irəli sürülən bütün təkliflərimiz müzakirə ediləcək. Mən tək-tək bizim yoldaşlara söz verəcəyəm.

15.40. Teymur İsmayılov (məişət işisi):

- Nəcib işinizi təbrik edirəm. Xalqımızın gələcək günləri haqda düşünürsünüz. Qoyun ərzaq istehsal edən müəssisələrimiz işləsinlər. Biskvit, süd, qənnadı fəhlələri varsa boş vaxtlarında gəlsinlər.

15.44. Sabir:

- Nümayişə gecikməyimizin bir səbəbi də Azərbaycan televiziyası idi. Dünənki veriliş ümumxalq hərəkatımıza təhqir idi. Hərəkatı multfilmə döndərmişdilər. Kütləni lal-dinməz təqdim etmişdilər. Qoy Azərbaycan televiziyası xalqın səsindən qorxmasın. İkinci dəfə bu gün televiziyanı yoxlayırıq. Yenə etimadımızı doğrultmasalar kameraları bura buraxmayacağıq.

15.50. Nemət:

- Birbaşa translasiya edilsin - bunu hamımız tələb edək. Turbina boşaldılsın, konkret tələblərimiz göstərilsin.

Korlar cəmiyyətindən kişi:

- Hər şey yaxşı olacaq.

15.55. Sabir:

- Tam yarım saatdan sonra Azərbaycan televiziyası translyasiyaya başlayacaq. (Xalqın iradəsi ilə).

15.55. Əbülfəz Əliyev (səsi batıb):

- Kim bizi bu günə salıb və biz niyə beləyik? Təqsir Moskvadan bizə edilən rəhbərliyin düz olmamasındadır. Əhməd Əhmədovun məhkəməsi əsassızdır. Üç nəfəri ayırıb Moskvaya aparmaq düz deyil. Onların işi Bakıya qaytarılsın. Bir ana yazır ki, əgər bu təklifimizə baxılmasa oğlanlarımızı əsgərliyə göndərməyəcəyik. Azərbaycan dövləti suveren hüququnu itirmişdir. Azərbaycan respublikası dünyadakı bütün azərbaycanlıları himayə etməlidir. Təklif edirəm ki, Televiziya Komitəsinin sədri Elşad Quluyev işdən götürülsün.

16.01. Mirəli Seyidov: