Bəxtiyar Tuncay DÜnyani siLKƏLƏYƏN 17 GÜn baki 2016 I fəSİL

Ağamalı Sadiq
İsa Qəmbərov:

- Eşq olsun xalqımıza! Dörd gün üç gecədir ki, buradayıq və tələblərimiz ödənilənədək burada qalacağıq. Ona görə getmək istəmirik ki; 1) tələblərimiz ödənilməyib, 2) bura qayıtmağımızçətin olacaq. Gəlin çıxış yolu axtaraq. Şuşaya getmək gərəkdir. Yeganə yol Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətini ləğv etməkdən ibarətdir. Respublikanın suverenliyini qorumaq üçün mütləq Xalq Cəbhəsi yaradılmalıdır. Xalq Cəbhəsinin mahiyyətini başa düşməliyik. İstəyirik yaxın 5-10 qəzetlərimizdə XC-nin nizamnamə layihəsi dərc olunsun. Müzakirə ediləcək. Müəssisələrdə XC-nin dayaqları, özəkləri yaradılmalıdır. Sonra təsis qurultayı keçiriləcək. Xalqımızın rəhbəri həmin qurultayın seçdiyi orqanlar olacaq. Dərdimiz yalnız Dağlıq Qarabağ deyil, qüvvəmizi yalnız bura yönəltmək istəyənlər var. Layihə dərc olunmasa bilin ki, bizə imkan vermirlər.

Sabir:

- Gəncədən məktub var ki, Kirovabad alüminium zavoduna əlac edilsin. Sumqayıtdan deyilənlər bura da aiddir.

19.30. Fəhlə Müslüm: 

- Bismillahirrəhmanirrəhim. Valideynlər, ağsaqqallar adından, 9 balam, 7 nəvəm adından sizi təbrik edirəm! Sizin hərəkətiniz bizə yalnız xeyir verəcək. Dağlıq Qarabağ rəhbərliyini mühakimə etmək gərəkdir. Dünən bura türk flaqını gətirmişdilər. Bizim heç kəsə ehtiyacımız yoxdur. Təmkinli, təmkinli, bir də təmkinli! Əlhəmdüllillahi - rəbbül -aləmin!

18.35. Sabir:

- Aclıq elan edənlər var. Onlar etirazlarını bu cür bildirib. Onlara minnətdarıq.

Hüquqşünas Vəliyəddin Məmmədov:

- Genosidi bizimlə - Sumqayıtla birləşdirirlər. Türk deyiliksə, o niyə bizim ayağımıza yazılır, türküksə 1937-də adımızı niyə aldılar? 1924 - 1938-inci illərdə xalqımıza qarşı törədilən cinayətlər üçün cavab verilməlidir. Onların uşaqları yaşayır. Bizim mübarizəmiz Dağlıq Qarabağdan daha geniş olmalıdır. (Alqışlar).

18.40. Yəhya Məmmədov (ADU-nun rektoru):

- Bu gün 3-üncü dəfə danışıram. Bu cür tələbələrə, müəllimlərə, fəhlələrə “eşq olsun” deyirəm. (Nümayiş iştirakçıları arasından 100-200 nəfər komissiya (Xalq Cəbhəsi əvəzinə) yaratmaq təklif etdi. Fit).

Şair Qabil:

- Sumqayıtdan Bakıya gələn maşınların qabağını kəsirlər. Buna son qoyulmalıdır. Bu mitinqimizdən Özbəkistan, Qazaxıstan, Türkmənistan, Qırğızıstan, Başqırdıstan - SSRİ-nin bütün türk xalqları xəbər tutsun.

Sabir:

- Bu meydan hələ belə izdiham görməyib. Hələ heç vaxt xalqın taleyi belə genişqoyulmayıb. Qoy bu ruh təkcə bir yerdə olanda yox, işimizdə olsun.Mitinq bağlı elan olunur (saat 19.50).

Yeni şüarlar:

“Hamı ümummilli tətilə!”,

“Rədd olun, ermənilər!”,

“Sabah hamı tətilə!”,

“Ermənistana verilən qazı, nefti, işığı kəsək!”

Bir çoxları getdi. “Tə-til!” (aramsız).

Qabil
Oturdular. Meydanda çoxlu köşklər qurulub (yemək, yağışdan qorunmaq üçün).

“Sabah hamı tətilə!” (sürəkli).

“Azərtürk”.

“Erməni eşşəyimdir,

Eşşəyimə minirəm,

Qarabağa gedirəm!”.

“Tələbə, Həmişə çalır qələbə!”.

21.00. Salyut atmağa başladılar (bulvarda) - 25 yaylım atəşi açıldı.

22.07. Zərdüşt Milli Cəbhənin mahiyyətindən səsucaldanla danışır.

“İşə gedən Vazgendir!”.

22.52. Çox böyük bir izdiham “tə-til!”, “tə-til!” qışqıra-qışqıra gəldi. Bu gün, görünməmiş mütəşəkkillik var. Yemək-içmək, odun vaxtlı-vaxtında gəlir. Görünür, meydan artıq vahid mərkəzdən idarə olunur. Camaatda böyük nikbinlik və qələbəyə ümüd var. (Dünən süst ümüd vardı).

Bugünkü şüarlar daha savadlı və birməqsədlidir.

“Və-zir-yan” çıxış-ları nadir eşidilir. “Qarabağ!”, Ttətil”, “Azərbaycan”, “Sumqayıt”, “Azəri türkü” gündəlikdən silinməyən şüarlardır.

Hava əladır. Göy üzü gündüzkü yağışdan sonra tərtəmiz olub. Vəzirov televiziya ilə çıxış etməlidir. Xalqda böyük ruh yüksəkliyi, misilsiz coşğunluq var. Deyəsən, bu gecə qalanlar daha çox olacaq. Bir neçə yerdə musiqi çalınır.“Tətil tələblərimizə cavab almaq üçün yeganə vasitədir!” 

“Qeyrətli xalqım, oyan!”.(Transparantlar).

23.00. Vəzirovun çıxışını radio ilə meydana ötürməyə başladılar (azərbaycanca, 23.10-da qurtardı).

23:40 Yazılar:

“Bu gün bütün Türkiyə və Təbriz radioları bizim milli tətildən danışır”.

“Xalqa edilən zülmə qarşı aclıq elan edirik”.

“Yoldaşlar! Sabah tətil edilməsini tələb edirik. Tətili nəqliyyatın dayandırılmasından başlamaq lazımdır. Nəqliyyat işləməsə işçilər işə gedə bilməz. Sabah tezdən avtobus parklarını və metronun çıxışlarını tutun”.

“Bir görəydim ayrılığı kim saldı? (Şəhriyar)”.

23.45. Boş tribunanın qarşısında B. Vazabzadə, N. Rzayev, T. Xalisbəyli gənclərlə söhbət edir. 

Yazı:

“Əhmədov Əhməd İmani oğlu. 1964-cü il. Noyabrın 18-də SSRİ Xalq Məhkəməsiermənilərin təkidi ilə güllələnmə cəzası verılıb. Balama kömək edin! Valideynləri. Sumqayıt şəhəri”» (6).

Noyabrın 20-də meydanda baş verənlərlə bağlı diqqəti ən çox çəkən məqamlardan biri İsa Qəmbər və Zərdüşt Əlizadə tərəfindən Xalq Cəbhəsi barədə təbliğat işinin aparılması oldu.

Qaynaqça

9. 
   Carrere d'Encausse, Helene Ulusların zafer ya da Sovyet İmparatorluğunun sonu. Paris: Fayard, 1990.
   
10. 
    Hatəmi M. T. Acı həqiqətlər. Bakı, Şirvannəşr, 2006.
    
11. 
    Həmzə Fərati. Əz an salha və salhaye digəri. Nəşreyyate «Furuğ», Alman, 2006.
    
12. 
    Müstəqilliyimizin 25 illiyinə həsr olunmuş “İstiqlal-25” adlı geniş tədbir (15/10/2016). BAO TV. (https://www.youtube.com/watch?v=uGg9pzj9 ZMk).
    
13. 
    Pənahlı N. Əbədiyyət yolçusu. Əlyazma. N. Pənahlının şəxsi arxivi.
    
14. 
    Tahirzadə Ə. Meydan hərəkat: 4 il, 4 ay (https://ru.scribd.com/ doc/61649371 /Meydan-gundeliyi).
    
15. 
    Дорофеев В. …… "Диалог", 1990, № 3. Март.
    

Ulu öndər Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin ucaltdığı üçrəngli bayrağın mitinqin tək bayrağna və Hərəkatın simvoluna çevrildiyi gün

İran Xalq Fədailəri Partiyasının rəhbərlərindən olmuş Həmzə Fərati Almaniyada nəşr etdirdiyi «O illərdən və başqa illərdən» adlı kitabında Bakıdakı noyabr-dekabr mitinqlərindən yazaraq bu möhtəşəm aksiyanın başında 25 yaşlı Nemət Pənahlının və 20 yaşlı Siyaməkin durduğunu bildirərək çox maraqlı xatirələrini yazır. O bildirir ki, Siyamək sovet rəhbərliyini o qədər narahat eləməyə başlamışdı ki, həmin dövrdə Almaniyada olan Fəratini təcili Bakıya çağırtdırırlar və deyirlər ki, sizin təşkilatın üzvlərindən Siyamək, eləcə də bəzi başqa fədailər araqarışdırmaqla məşğuldurlar və buradakı mitinqlərə dəstək verirlər.

Həmzə Fərati Bakıya mitinqin dördüncü günündə yetişmişdi. Kommunist Partiyasının rəhbərliyindən təlimat alar-almaz, meydana yollanır, meydanda mitinqə rəhbərlik edən şəxslərin istirahət etdikləri çadırı tapır və Siyaməkin adını verməklə içəri girə bilir. Siyamək çox təəccüblənir və sevinir. Dərhal dostlarından birini yemək dalınca göndərir. Birlikdə yeyib-içdikdən, hal-əhval tutduqdan sonra Siyamək İranda onun təşkilat rəhbərlərindən olmuş Fəratidən buradakı mitinqlər barədə fikrini soruşur. O da bu mitinqlərin simasında Azərbaycandakı möhtəşəm hərəkatı dinozavra bənzədərək deyir ki, meydan dinozavrın nəhəng bədənini, tribunadakılar, yəni mitinqə rəhbərlik edənlər isə onun həddən balaca başını xatırladır.

Həmzə Fəratinin yazdıqlarından belə aydın olur ki, o, sovet rəhbərliyindən aldığı təlimata uyğun olaraq, bu mitinqin dağıdılacağını söyləyərək, Siyaməki inandırmağa çalışır ki, nə qədər iş işdən keçməyib, təcili mitinqi dayandırmaq və ölkə rəhbərliyinin verəcəyi imtiyazlardan istifadə etmək lazımdır. Əks təqdirdə sizin aqibətiniz çox pis ola bilər. Siyamək onu diqqətlə dinləsə də, sözlərini qəbul etmir.

Fəratinin kitabından daha maraqlı bir faktı öyrənmiş oluruq. O bildirir ki, mitinq rus əsgərləri tərəfindən dağıdıldıqdan sonra bütün iştirakçıları maşınlara mindirib həbsxanalara daşıyırmışlar. Siyamək və dostları maşından düşüb qaçmağı bacarırlar (O, İranda eyni qaydada ETTELAAT məmurlarından da qaçmağı bacarmışdı). Bundan sonra o, Xəzər dənizindəki adaların birində gizlənir. Nemət Pənahlını isə həbs edirlər. Siyaməki tapa bilməyən KQB məmurları Həmzə Fəratidən onun yerini soruşsalar da, o bilmədiyini söyləyir. Ardınca Bakıda elan olunmuş fövqaladə vəziyyətin komendantı Dubinyak çox sayda rus əsgərləri ilə birlikdə onun yanına gəlir, hədə-qorxu yolu ilə Siyaməkin yerini öyrənməyə çalışır. Bir nəticə almayıb, Almaniyadan gəlmiş qonağı təhqir edib gedir.

Vəziyyətin ciddi olduğunu görən Həmzə Fərati Azərbaycan KP MK-ya, MK-nın məsullarından olan Axundova xəbər göndərir ki, onun qəbul etsin. Axundovun qəbulunda isə təklif edir ki, Siyaməki tutmasınlar, ona onunla birlikdə Almaniyaya getməyə icazə versinlər. Bu təklif Axundovun ağlına batır və o, dərhal «Qızıl Aypara» Cəmiyyətinin sədri Əhmədova zəng edir ki, sabaha qədər Siyaməkə xarici pasport hazırlansın və onun Almaniyaya gedə bilməsi üçün təcili viza məsələsi həll edilsin.

Həmzə Fərati
Pasport bir gecəyə, viza isə bir həftəyə hazır edilir. Uçmaq vaxtı gələndə Siyamək Fəratiyə utana-utan deyir:

-Siz mənim üçün çox şey etdiniz, sizə təşəkkür edirəm. Amma mən Nemətlə dostam. O isə zindandadır. Onun zindanda olduğu bir dövrdə mən fərarilik edib Almaniyaya gedə və onu tək buraxa bilmərəm.

Fərati Almaniyaya tək uçmalı olur. Bir neçə gün sonra isə eşidir ki, Siyaməki həbs ediblər və o artıq KQB-nin zindanındadır (2, s. 499-502).

Noyabr-dekabr mitinqləri göstərdi ki, hərəkata öndərlik edəcək güclü bir təşkilata ehtiyac var. Məhəmməd Hatəmi ilə əl-ələ verərək qurduğumuz Azərbaycan Xalq Hərəkatı Cəbhəsi Bakıda iki mitinq təşkil etməyi, noyabr-dekabr mitinqlərini dağılmağa qoymamağı, meydana üç rəngli bayraqları gətirməyi, meydanın arxa hissəsini çadır şəhərciyinə çevirməyi bacarsa da, Hatəminin həddən artıq sərt tutumu, hamını özündən uzaqlaşdırması və hər şeyə təkbaşına qərar vermək istəməsi üzünsən güclü təşkilata çevrilə bilmədi. Hatəminin və mənim həbsimdən sonra isə mövcudiyyətini dayandırdı. Təşkilatın böyük hissəsi həbsdə olan Hatəminin şəxsi göstərişi ilə Əbülfəz Elçibəyin dalınca getməyə başladı. Onlar 1989-cu ildə qurulacaq Azərbaycan Xalq Cəbhəsinin yaranmasında, güclənməsində çox böyük və olduqca əhəmiyyətli rol oynadılar.

Təqribən 500-ə qədər adam İsfəndiyar Coşğunun ətrafında «Birlik» təşkilatını quraraq bizlərin, yəni həbs olunan istiqlalçı milliyyətçilərin azadlığı uğrunda mübarizə aparmağa başladı. Sonradan bu təşkilatın bazasında Azərbaycan Milli Demokrat «Yeni Müsavat» Partiyası (bugünkü Müsavat Partiyasının sələfi) və Hüseyn Artukoğlunun başçılıq etdiyi Birlik Partiyası quruldu. Təqribən 500 nəfərlik bir qrup da heç kəsə qoşulmadı, Hatəminin həbsdən çıxmasını gözlədi, o, azad edildikdən sonra isə birlikdə Milli Qurtuluş Partiyasını qurdular.

Siyaməkin məhkəməsi zamanı «Birlik» təşkilatının Ali Məhkəmənin önündə keçirdiyi mitinq. 1989-cu il
Meydanda yeni təşkilatın - Azərbaycan Xalq Cəbhəsinin təbliğatı da aparılırdı. Bu işlə daha çox, Zərdüşt Əlizadə, İsa Qəmbər, Sabir Rüstəmxanlı və Bəxtiyar Vahabzadə məşğul idilər. Bəxtiyar Vahabzadə artıq özünü hələ yaranmamış, sadəcə təbliğatı gedən bu təşkilatın lideri də elan etmişdi. Lakin cəbhə qurulanda və sədr seçkiləri keçiriləndə sədrlik postu uğrunda mübarizə aparan iki qrupdan heç biri Bəxtiyar Vahabzadəni heç yada da salmadı.

Qruplardan biri (Zərdüşt Əlizadə, Leyla Yunus, İsa Qəmbər, Pənah Hüseynov, Hikmət Hacızadə, Sabit Bağırov) Yusif Səmədoğlunun namizədliyini dəstəkləyirdilər. Əsasən hərəkatdakı naxçıvanlı və qərbi azərbaycanlılardan ibarət olan digər qrup (onlara Məmməd Əlizadə, Nurəddin İsmayılov və soy adını unutduğum Məhiyyəddin başçılıq edirdilər) isə Elçibəyin namizədliyini madafiə edirdi. Sonda ikincilər qalib gəldilər: «Meydan Hərakatı dövründə Müdafiə Komitəsinin sədri olmuş… Məmməd Əlizadə “Xural” qəzetinin redaksiyasında keçirilən dəyirmi masada, o vaxtkı AXC idarə heyətinin üzvü Pənah Hüseynovla debatda etiraf edib demişdir ki, Azərbaycan Xalq Cəbhəsinin ilk təsis konfransı hazırlananda, yəni iyulun 16-da mən, Nürəddin, Məhyəddin və digər 10-15 nəfər danışdıq ki, AXC-nin artıq konfransı keçirilir. Bülletenlər paylanıb. Həmin vaxt məlumat aldıq ki, Əbülfəz Elçibəy deyil, müəyyən adamların marağı dairəsində Yusif Səmədoğlu Xalq Cəbhəsinin sədri vəzifəsinə seçiləcək. Məmməd Əlizadə bildirir ki, bu məlumatdan sonra mən Müdafiə Komitəsinin müavinlərinə- Nürəddin İsmayılova, Məhyəddinə və digərlərinə dedim ki, 100 nəfərə yaxın yoldaşlardan götürün, nə edirsinizsə edin, elə edin ki, Əbülfəz Elçibəy sədr seçilsin» (3; 1).

Yusif Səmədoğlu
Nadir Ağayevin sözlərinə görə, «Əhəd İbrahimovun “Görkəmli insanların həyatı” kitabının 378-ci səhifəsində bildirilir: "AXC-nin Rəyasət Heyəti 15 nəfərdən ibarət olması barədə razılıq əldə edilmişdir. Özü də Rəyasət Heyətinə Milli Azədlıq Hərəkatının fəalları təyin edilməli idi. Amma… AXC icra orqanı Naxçıvan klanından təşkil olundu» (1).

Məmməd Əlizadə
Sonuncu iddianın nə qədər doğru olub-olmadığını araşdırmaq bu kitabın məqsədləri sırasında olmasa, da artıq noyabr-dekabr mitinqləri zamanı meydanda «əliyevçilərin», yəni Naxçıvan klanının fəal rol oynadığı məlumdur. Bu barədə Nemət Pənahlının «Əbədiyyət yolçusu» kitabından müəyyən məlumat almaq mükündür (4, s. 111, 152-155).

Yenə Nemət Pənahlının yazdıqlarından belə anlaşılır ki, Fuad Musayevin başçılıq etdiyi başqa bir qrup da öz xəttini yeridirdi. 17 noyabr mitinqinin təşkilində bilavasitə əli olan Fuad Musayev eyni zamanda Əlizadə qardaşlarının əli ilə Xalq Cəbhəsini qurmağa girişmişdi.

Nurəddin İsmayılov
Ayaz Mütəllibov hakimiyyətə gəldikdən sonra Əlizadə qardaşlarının, xüsusən də Araz Əlizadənin, eləcə də Fuad Musayevin açıq şəkildə onu müdafiə etməsi bu qrupun arxasında həmin dövrdə Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin sədri olan və Vəzirovun hakimiyyətdən gedəcəyi halda onun yerini tutmağa ən çox şansı olan Ayaz Mütəllibovun durduğunu ehtimal etməyə ciddi əsas verir.

Nemət Pənahlı yazır: «…Mitinqin təşkil edilməsi səbəbləri ilə bağlı ortada iki versiya dolaşırdı. Birincisi, guya Vəzirovun ətrafındakı qüvvələr onu inandırmışlar ki, Moskvaya yalnız bu yolla təsir etmək olar. İkincisi, təşkilatçıların məqsədi bu idi ki, mitinq iğtişaşlarla nəticələnsin, Moskvada Vəzirovun ona tapşırılan işin öhdəsindən gəlməməsi barədə rəy formalaşsın və nəticədə o vəzifəsindən uzaqlaşdırılsın. Amma mənim zənnimcə, burada üçüncü versiyada ola bilərdi ki, bütün bu hadisələr bilavasitə Moskvadan idarə olunur (4, s. 158).

Məncə, bu versiyalardan ikincisi daha ağlabatandır. Vəzrirovu Moskvanın gözündən salmaq və aradan götürmək üçün «əliyevçilər» və «mütəllibovçular» eyni dərəcədə fəallıq göstərirdilər. Təsadüfi deyil ki, 20 yanvar hadisəsindən sonra Vəzirov aradan götürülər-götürülməz, bu iki qrup arasında şiddətli qarşıdurma yaranmış, onlar öz aralarında kəllə-kəlləyə gəlmişdilər. Xalq Cəbhəsinə nəzarəti ələ almaq üçün də bu iki qrup arasında ciddi rəqabət gedirdi.

Bütün bunlar aysberqin görünməyən, dərinliklərdə gizlənmiş hissəsi idi. Aysberqin gözlə görünən hissəsini isə Ədalət Tahirzadənin əsərindən öyrənirik. Onun noyabrın 21-də meydanda baş verənlər haqqında yazdıqları bu baxımdan çox maraqlıdır:

«21 NOYABR 1988.

Bu gecə heç kəs yatmayıb. 01.00. Meydanda 50 minə yaxın camaat var. Ertədən meydanın aşağısında böyük çadır qurub içinə işıq da çəkmişlər. Qabaqkı günlərə baxanda bu gecə maşınlar da sıx, fasiləsiz olaraq girir, azuqə, odun gətirir. İri bir samovar qoyulub, çay verilir. Bir tərəfdə maştağalılar ermənilərə qarşı meyxanalar söyləyir, o biri tərəfdə bir uşaq “Qarabağ şikəstəsi” oxuyur.

Aclıq edən (17.XI.88-dən) uşaqların vəziyyəti pisləşmişdi. “Təcili yardım” gəlmişdi. Güllələnmə verilmiş Əhməd Əhmədov haqqında bir neçə yerdə məlumat yazılıb vurulmuşdur.

Tonqalların sayı-hesabı yoxdur. Onlar bütün Lenin meydanına yayılıb. Bir çoxunun yanında milis işçiləri də qızınır. Onlar xalqla çox səmimi olublar. Klarnet və qarmondan ibarət dəstə çalmağa başladı, ancaq qoca bir kişi gəlib dedi ki, musiqi çalmaq ayıbdır. Bu gün matəmdir - sumqayıtlı oğlumuza güllələnmə veriblər, biz isə toy edək? Oğlanın - Əhmədin əl ilə çəkilmiş böyük şəklini baş tribunanın qarşısından asmışlar. Birisi baxıb dedi ki, yazıq, 24 yaşında güllələnmə veriblər. Bir oğlan həmin adama qayıtdı ki, yazıq niyə olur? O, igid oğuldur. Biz onunla fəxr edirik, o da fəxr etsin ki, arxasında bu xalq durub onu müdafiə edir.

32-67 AQS (odun), 50-14 AQS, 44-24 AQP - hərə bir şey gətirib. (Üçü bir yerdə gözümə dəydi. Onsuz da gəlib-gedən maşınların sayı-hesabı yoxdur). Dünən axşam (20.XI) meydanda 6 erməni ifşa etdilər. Birisindən 54 min manat pul tutmuşlar. Nizami mətbəəyə gedib “Kommunist” qəzeti gətirdi.

02.50. APİ və XTİ-nun tələbələri (10 min) gəldilər (bütün şəhəri dolaşıb). “Sum - qa - yıt!”. Boyunda lövhə: “Vazgen kaput!”. Cavanlardan çoxunun qışqırmaqdan səsi batıb.

05.00. Meydanda 30 minə yaxın adam var. Qalib Hidayətovla birgə təbliğat aparırdıq tonqal ətrafında. Arazın (3-üncü sinif şagirdi), 8 yaşlı şagirdin “Rədd olsun ermənilər” plakatını Qalib müəllim göstərdi.

6.35. İlk dəstə (100 nəfərlik) gəldi (tələbələr).

7.20. İkinci dəstə (tələbə qızlar; kooperativ texnikumu) “Qa-ra-bağ” qışqıra-qışqıra gəldi. Hamı fəhlələri intizarla gözləyir. Deyəsən, onlar tələbələrə xəyanət edirlər. Çünki iş vaxtı çoxdan keçib. Yanımızdan ötən avtobusların içi doludur, hamısı da işə gedir.

7.40. Əbülfəz yanımdan keçirdi. Görüşdük. Ayaq üstə çətinliklə dururdu. Üzünü də tük basmışdı. Bu gecə vur-tut bircə saat yatıb. Danışmaqdan səsi tamam tutulub; boğazından gələn fışıltı ilə sözü birtəhər başa salırdı. Ümumiyyətlə, “inqilabçı”ların bir çoxunun səsi batmışdı.

Yeni yazılardan:

“Türk qardaşlarımız həmişə bizimlədir. Azər.Türk”. (Üstündə bir neçə yerdə ay-ulduz).

70 yaşlı Əli “Cabbar” 4 gecədir buradadır. (Qəzəlləri var).

8.05. Bakı dənizçilik məktəbinin kursantları (içlərində ruslar da var) - papaqlarını göyə ata-ata gəlib çatdılar (200 nəfər).

8.10. İlk fəhlə nümayəndələri: Nərimanov adına corab toxuculuq kom-binatı (hamısı qızlar).

8.20. Metro tikintisi fəhlələri.

8.30. İşaat Mühəndisləri İnstitutu.

8.33. 26-lar mətbəəsi işçiləri.

8.35. Montin, Zaqfederasiya zavodu. Stroydetal. Vaqon təmiri zavodu.

8.45. APİ-nin tələbələri.

8.50. Azərittifaqın tikiş kombinatı.

8.55. Ən böyük birləşmiş kollektiv (hər halda, ilk): Əhmədli radio zavodu, Bakı ixtisaslaşdırılmış avtomobillər zavodu, Lenin adına kombinat.

9.00. “Bakı fəhləsi” zavodu (hamısı).

9.03. Şüşə zavodu (bütün kollektiv). Tağıyev kombinatı (bütün kollektiv). L.Şmidt adına zavod (hamısı).

9.12. 5 No-li tikiş fabriki.

9.16. “Neft daşları”. “Ulduz” zavodu (hamısı).

9.25. JBİ-4 (Sənaye Tikintisi Nazirliyi). Azərbaycan nəqliyyat idarəsi. Azərelektroterm. Konserv zavodu. Bakı kondisionerlər zavodu (hamısı). Qlavbakstroy.

9.32. Rabitə Nazirliyinin avtobazası.

9.35. 2-ci taksomotor parkı.

9.37. Şin zavodu. Kamvol kombinatı. BMZ. Elektroştamp.

9.40. Elrktrosentralit

9.41. Birləşmiş qüvvə (nəhəng, təxminən 20-30 min).

9.45. Uzaqdan üstüaçıq “KamAZ” maşınında əllərində bayraq fəhlələr dayanıb, camaat qarışqakimi kabinaya (!) dırmaşıb. Arxada İZDİHAM! (80 minlik). Podşipnik, Əzizbəyov, Kamvol kom., “Ulduz”, BMZ, Elektrotexnika, Soyuducular, Şampan zavodları.

9.57. Kalinin adına zavod.

10.00. Dəmir-beton zavodu.

10.12. Keşlə dəmiryol stansiyası.3-üncü avtobaza.Şəhər nəqliyyatı dayanıb. İşləyənləri də camaat saxlayıb.

10.20. Hövsan NPO.

10.25. 50 minlik izdiham (birləşmiş).

10.35. Maşınqayırma zavodları. (Gələnlər çoxdur. Siyahını yarımçıq saxladım).

10.45. 1 milyonadək adam var. Televiziya işçiləri gəldilər. (2 yerdə kamera qoydular). Sıxlıqdan ürəyi gedənlər oldu.

11.20. Əzizə Mustafazadə Vaşinqtonda müsabiqədə qalib çıxıb (xəbər verildi).

11.35. S. Rüstəmxanlı:

- Tələblərimiz ödənilməsə ümumrespublika tətili elan edəcəyik. Bizə düşmən olan ermənilərin hamısı işdən götürülməlidir. (Xalqımızın faciələrindən danışdı). Xalq Cəbhəsi bundan sonra yaradılacaq. “Yaradılıb” deyilməsi yalandır. İlk növbədə hər şeylə azərbaycanlılar özləri təmin olunmalıdır. Fəhlə bizdəndir, bizə çirkab qalır. Belə getsə Azərbaycan səhraya çevriləcək, balalarımız çirkab içində boğulacaq. Sumqayıtda hər 4 uşaqdan 3-ü xəstədir. Bu muxtariyyət heç kəsə lazım deyil - 2 xalqı düşmən edir. Tonqalların başında qalanların qarşısında baş əyirəm! Asayiş yaradanların da qarşısında baş əyirəm! Analarımız, bacılarımız yemək gətirirlər, qayğımıza qalırlar. Belə millət basılmazdır, ölməzdir.Göy çəkilməyincə, yer yarılmayınca Azərbaycan millətinə ölüm yoxdur!

11.50. Nemət:

- 4.050 erməni təkidi ilə (iclasda 1 nəfər azərbaycanlı olub) Əhmədova ölüm hökmü verilib. Nümayişə görə hökm gizli saxlanılıb. (“A-zad-lıq!” - sürəkli). (Aclıq elan edənlərin keçməsi üçün camaat içində dəhliz yaradıldı). Əhmədovun da faciəsi xalqımızın 200 illik faciəsinin nəticəsidir. Tələblərimiz yerinə yetirilməyincə Azərbaycan ölü olacaq, heç kəs işə çıxmayacaq. (Alqışlar). Milli bayraqdan (Müsavatın bayrağından) başqa bütün bayraqlar götürülsün. 4 gecə-gündüz burada qaldıq, şəhərdə ən adi hadisə baş vermədi. Deməli, sübut etdik ki, xalqımız mədənidir. Sumqayıt da uydurmadır. Şaumyana, yadellilərə heykəl qoyulanda pul tapırlar, ancaq Cavidə, Koroğluya yox. “Qayğı” cəmiyyətini boykot etməyə çağırıram. Bu cəmiyyət bu 4 gündə camaata nə qayğı göstərib? M. Bağırov Stalin dövrünün qurbanıdır, Əliyev Brejnevin göstərişlərinin qurbanıdır, Vəzirov da müstəqil olmasa sabah onun da taleyi belə olacaq. (Alqışlar). Konstitusiyadan kənar bizə heç nə gərək deyil. 70 ildə xalq özü öz övladlarının (balalarının) qəniminə çevrilir. Bunun qarşısını almalıyıq» (Tahirzadə).

Ədalət Tahirzadə meydana milli bayraqların gətirilməsi barədə xüsusi məlumat verməsə də, Nemət Pənahlının son sözlərindən belə aydın ki, artıq bayraqlar meydandadır. Onun «Milli bayraqdan (Müsavatın bayrağından) başqa bütün bayraqlar götürülsün» sözündən sonra mitinqlərdə bir də Azərbaycan SSR-in müstəmləkəçiliyin simvolu olan oraq-çəkicli bayraqları gözə dəymədi, onları müstəqilliyə səsləyən üç rəngli bayraqlar əvəz etdi.

Salnaməçi daha sonra bunları yazıb:

«12.20. Sabir:

- Meydan hələ bu qədər izdiham görməyib. Düzdür, Azərbaycanın rayonlarından gələn maşınların qabağını kəsiblər. Əbəsdir. Xalq öz iradəsini bildirəcək. İdarələrdən ana dilimizi bilməyənlər rədd olsunlar! Ana dili Azərbaycanın bütün idarələrində aparılsın. Azərbaycan məktəblərinə münasibət dəyişməli, ən yaxşı məktəblər onlara verilməlidir.

12.25. Mahmud İsmayılov:

- 10 aydır ki, iztirab içindəyik. SSRİ AS RH qərar çıxardı ki, DQ Azərbaycanın tərkibindədir. Əslində indi o, Azərbaycanın deyil. (Konstitusiya layihəsindən danışdı). Ermənistan Azərbaycanın daxili işlərinə qarışır. Qəti tədbirlər görülməlidir. Hər gün mitinqə yığılmağa ehtiyac yoxdur.

12.36. Yazıçı Nürəddin Babayev: