Bap new indd

reakciya kúshi N
dep ataladı. Bul kúsh barlıq waqıtta 
betke perpendikulyar baǵıtlanǵan boladı. Demek, sırǵanap súykeliw kúshi 
F
s(s) 
deneniń reakciya kúshi 
N
ge tuwrı proporcional:
F
s(s) 
= 
μN
yamasa
F
s(s) 
= 
μmg
, (1)
Bul jaǵdayda 
μ
(myu) sırǵanap súykelis koefficienti bolıp, onıń shaması 
bir-birine súykelisiwshi denelerdiń túrine, betleriniń tegisligine hám basqa 
da faktorlarǵa baylanıslı. Sırǵanap súykeliw koefficientiniń shamasın (1)-for
-
muladan tabamız:
yamasa
. (2)
Bazı bir qos materiallar ushın sırǵanap súykeliw koefficienti 3-kestede kel-
tirilgen.
3-keste
№
Materiallar
µ
№
 Materiallar
µ
1
Mıs penen muz
0,02
5
Bronza menen shoyın
0,2
2
Polat penen muz
0,04
6
Aǵash penen aǵash
0,4
3
Polat penen polat
0,12
7
Teletin menen shoyın
0,6
4
Polat penen bronza
0,15
8
Rezina menen beton
0,75
110-súwret.
Sırǵanap 
súykeliwdegi vektorlıq 
shamalardıń baǵıtı. 
F
→
F
→
s
mg
N
→
υ
→
µ
=
N
F
s(s)
µ
=
mg
F
s(s)

---

120
Dinamika tiykarları
Domalanıp súykeliw
Bir dene ekinshi deneniń beti boylap sırǵanamay domalaǵan jaǵ
-
dayda payda bolǵan súykeliwdi domalanıp súykeliw dep ataydı.
Dóńgelekler aylanǵanda, bochka yamasa cilindrler domalatılǵanda doma
-
lanıp súykeliw júzege keledi. Domalanıp súykeliw payda bolıwınıń tiykarǵı 
sebebi dóńgelek tiyip turǵan bettegi salmaq 
tásirinde oyıq payda bolıp deformaciyalanıwı 
bolıp tabıladı Dóńgelektiń beti de, domalanıp 
atırǵan bet te qansha qattı bolsa, dóńgelek 
domalap atırǵanda sonshama az deformaciyala
-
nadı hám domalanıp súykeliw kúshi
F
s(d)
sonsha 
kishi boladı (111-súwret). Temir joldıń temir 
izlerinde súykeliw kúshiniń júdá kishi bolıwınıń 
sebebi de sonda.
Hárqanday deneniń domalanıp súykeliw 
kúshin ólshew múmkin. Onıń ushın arba di
-
namometr arqalı birdey tezlikte tartıladı. Bunday jaǵdayda arba dóńge
-
lekleriniń domalanıp súykeliw kúshi 
F
s(d)
dinamometr kórsetken 
F
kúshiniń 
shamasına teń boladı (112-súwret). Bul kúshtiń 
shaması 4 ke bólinse, arbadaǵı hárbir dóńge
-
lektiń domalanıp súykeliw kúshi tabıladı.
Domalanıp súykeliw kúshi
F
s(d)
sırǵanap 
súykeliw kúshi 
F
s(s) 
dan kishi boladı 
(113-súwret). Sonıń ushın da, áyyemgi 
zamanlarda adamlar awır júklerdi bir orınnan 
ekin shi orınǵa kóshiriwde ǵolalardan payda-
lanǵan. Dóńgelek oylap tabılǵannan keyin ol 
ǵolalardıń ornıń iyelegen. Dóńgelektiń oylap 
tabılıwı ullı ashılıwlardıń biri bolıp tabıladı. 
Tájiriybeler domalanıp súykeliw kúshi 
F
s(d)
deneniń salmaǵı 
P
ǵa tuwrı proporcional, 
domalap atırǵan deneniń radiusına 
r
keri pro
-
porcional ekenligin kórsetedi, yaǵnıy:
F
s(d)
= 
µ
d
r
P
(3)