B. R. Nazarov oliy geodeziya

4.2-§. Yuqori aniqlikdagi teodolitlar haqida umumiy ma’lumotlar

Katta hajmdagi astronomik-geodezik tarmoqlarni qurish ish­ larini ta’minlash maqsadida prof. F.N. Krasovskiy tomonidan ish­ lab chiqilgan texnik topshiriqqa asosan 1936-yilda yuqori aniq­ likdagi TT-2/6 triangulyatsiya teodoliti ishlab chiqa boshlandi. U 1-sinf triangulyatsiya tarmoqlarida burchaklarni o‘lchashga mo‘ljallangan edi.

TT-2/6 teodolit diametri 220 mm ga teng metaldan tayyor­ langan gorizontal limb doirasiga ega; teodolitning vertikal o‘qi konus rasmida bo‘lib o‘zgartirish imkoniyatiga ega; ko‘rish tru­ basining fokus masofasi 520 mm ga teng, uning kattalashtirishi 30;52 va 65^x; u bo‘lak qiymati 1'' ga teng okular mikrometri bi­ lan ta’minlangan; tekshirish trubasining kattalashtirishi 30^x, oku­ lar mikrometrining bo‘lak qiymati 1,4'' va u teodolit tagligiga mahkamlangan, vazifasi signal stolchasining toblanishini aniq­ lash va hisobga olishdan iborat; teodolit 2 mm ga bo‘lak qiy­ mati 2,5'' ga teng bo‘lgan qarash trubasining gorizontal aylanish­ o‘qiga o‘rnatilgan silindrik adilakka ega; gorizontal doiradagi mikroskop-mikrometr barabanining eng kichik bo‘lagi qiymati 2'' ni tashkil qiladi; teodolit massasi 27,5 kg.

68

Bu teodolit bilan astronomik-geodezik tarmoqlarda burchak­ larni o‘lchash ta’minlandi. U teodolit uchburchaklar tomon­ lari 20–30 km va undan ortiq bo‘lganda gorizontal burchaklarni o‘lchash o‘rta kvadratik xatosi 0.5–0.7'' dan kam bo‘lmagan aniq­ likni ta’minlaydi (uchburchaklar bog‘lanmasliklari bo‘yicha).

Taxminan shu yillarda AU-2/10 yuqori aniqlikdagi astronomik universal ishlab chiqildi, uning gorizontal va vertikal limblarining diametri mos ravishda 220 va 135 mm ni tashkil qiladi. Bu as­ boblar bir necha o‘n yillar davomida yuqori aniqlikda astronomik kenglik, uzoqlik va azimutlarni (Laplas punktlarida) aniqlashda xizmat qildi.

1940-yilda «Aerogeopribor» zavodi yuqori aniqlikdagi optik teodolit OT-02 birinchi partiyasini ishlab chiqdi. Bu asboblar 2–4-sinf geodezik tarmoqlarda burchak o‘lchashga mo‘ljallan­ gan edi. 1965-yilda bu asbob birmuncha mukammallashtirilib OT-02M shifri bilan ishlab chiqildi.

1968-yilda TT-2/6 teodoliti o‘rniga yuqori aniqlikdagi T05 teodoliti­ ishlab chiqa boshlandi, uning aniqligi 0,5'' ni tashkil qi­ ladi.

Teodolit T05 boshqa optik teodolitlarga o‘xshash ishlash uchun qulay, TT-2/6 ga nisbatan kichik o‘lcham va massaga ega, aniqligi bo‘yicha esa undan aniqroq.

T05 teodoliti ikkita asosiy qismlardan: ostki va ustki qism­ lardan tashkil topgan bo‘lishi zarurat bo‘lganda (masalan, uzoq muddatga saqlashda, boshqa joyga olib borishda va h.k.) ular ajra­ tilib boshqa-boshqa qutilarga solinadi.

Teodolitning ostki qismiga quyidagilar kiradi: taglik ko‘targich vintlari, hamda markazlash moslamasi bilan birga; gorizontal doira unda o‘rnatilgan limb doirasi bilan birga; qarash trubasi­ ning gorizontal aylanish o‘qini o‘rnatish uchun lagerli kolonka­ lar; sanoq olish sistemasining kolonkalar ichida o‘rnatilgan qism­ lari.

Teodolitning ustki qismiga quyidagilar kiradi: qarash tru­ basi uning gorizontal aylanish o‘qi bilan; vertikal doira va un­ da o‘rnatilgan silindrik adilak; sanoq olish mikroskopi; vertikal doira sanoq olish sistemasining qismlari.

Gorizontal doira alidadasida 2 mm ga bo‘lak qiymati 6–7'' ga teng silindrik adilak joylashgan; trubaning gorizontal aylanish

69

o‘qi sapfalarida esa 2 mm ga bo‘lak qiymati 4–5'' ga teng bo‘lgan silindrik adilak o‘rnatiladi.

Teodolitning vertikal o‘qi silindrik, yarim kinematik tipda va o‘z-o‘zidan sozlanadi (sharikli podshipnikda); uning ishchi qis­ mi uzunligi 100 mm ga yaqin. Vertikal o‘q bilan teodolit alidada doirasi quyma mahkamlangan. Trubaning gorizontal o‘qi silindr­ rasmida bo‘lib, ichi bo‘sh, uning sapfalari bronzali lagerlarga ta­ yanadi. Qarash trubasi-markaziy to‘g‘ri astronomik bo‘lib okular qismi bilan zenitdan o‘tkaziladi. Trubaning yassi parallel plas­ tinkali okular mikrometrining bo‘lak qiymati 1'' ga teng. Sanoq olish sistemasi sinfik variant asosida limbning diametral qarama-qarshi shtrixlari tasvirini tutashtirishga asoslab qurilgan. Gori­ zontal va vertikal doiralardan sanoq olish optik ponali mikrometr yordamida amalga oshiriladi. Masalan, gorizontal doira bo‘yicha sanoq quyidagini tashkil qiladi.

30° 15'

3' 24,4'' (1-tutashtirish)

25,2'' (2-tutashtirish)

30° 18' 25,0''

Teodolitni geodezik belgi stolchasidagi nuqta ustida markaz­ lash mexanik markazlash moslamasi bilan amalga oshiriladi. As­ bob komplektiga, shuningdek, signal toblanishini hisobga olish uchun tekshirish trubasi ham kiradi (buyurtmachining talabiga asosan).