Atrof-muhitni muhoemaqilish iqlimshunosligi



Download 3,94 Mb.
Pdf ko'rish
bet17/17
Sana23.09.2021
Hajmi3,94 Mb.
#182795
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   17
Bog'liq
Atrof-muhitni-muhofaza-qilish-va-shahar-iqlimshunosligi-II-qism.-S.T.Qosimova

cz
T3
:§  i  
о  i
Toshqinl
arni 
tut
ish
 
uc
hu

k
o
'll
ar
 
Ь
а
ф
о
 
c
til
ad
i
Su

h
av
zal
ar
i.
 
B
o
g
'la
r.
 
k
o
'e
h
atz
o
rl
ar
 
va 
sh

k
ab
il
ar

ba
rp

eti
sh
"5!  i2
*3  Я  ^  
X  g   я
ъ
! |
я   *   & 
>  с   с
£
°   =
■1 -3  о  Л
• f i s   >■§
1  I I  "3 f   3  
1   1 1 1   1
i
| l
l

^  
<2  §■
or
| , |
f   I  
5   s
uT uT c
__Я_Я  Г5
J - p f l
§ » ' E p
я   Я  > ,g  £
о   с  о   Ь Е
. I
s s s j b
CQ 0
.4-si
х о *
f t  
Ш А
Я & 0 | Й т > я  
>  с -p-  S
j
^'C >
s S s g w g
V5‘—
jS  С 
c  « '^ 1   & c  я
1  |
б
| 1 , Щ  
<£•§ 
e l  
a
>*
J s . s p j s . -
I ' 1 - l s - I
ЗЬ-ЧЗ gf§!
J J S f i
CD E-= —
g -tfo   L g ^
v 4
~ I f f  
я-Ё 'я 5  ^"5
Ч£|Р”>  §'•= §•
g   g' > — O.-
^ a ^ ° o = s
я  х  > ■§
-efe -sg .
§  i - g - f  
~   г-' 
ы ^
щ
р
О  g - ^ J
In
je
ne
rl
ik
 
ta
d
b
ir
 
tu
rla
ri
£3
T3
1 1
# 1 .
.>  ^  
—  я
2   5
0   J2
1   ¥
# 1  
Ё  15
1  P
I
f l f l #
 
С Г С Д г   iS 
IE  •;=  a-  2.25
3   C  ^   j=  JS
sr
3) 
i
щ
з а ш
j§  2   1   Ц   ”т'4= 
=   a   §   s   .g  a
|   7   °   •=  о   E 
fi •§  я   E >   2  
^   | - §   °

Вй |
15
СЛ
M
I t
Й   G
'•5
я
с
'5*
сг
Щ
Jo
y
n
in
g
 
ta
b
ii
y
 
sh
ar
o
it
id
an
 
maksimal 
fo
y
d
a
la
n
ib
v
c
n
ik
a

re
ja
la
sh
ti
ri
sh

0
‘y
d
im
 
ch
u
q
u

jo
yl
ar
ig

tu
p
ro
q
 
so
lis

va
 
tu
b
in

tu
p
ro
q
 
bi
la

k
o
't
a
ri
sh
.
w
i
l
- t f l l S l f l
2   S " 0 ’c   Ь  я 'с
•5.3  Ё  g - g s  с  
Ш = :  
щ-g
-Ь  “
l a
| i
l f ? g  
J   §   О  О-
я  ~ —
 с
f V I i
и  Я 
С  3   эд
Ш

  •  •'
Mm
^
i l l
щ
1
О
r-
о
о
(S
1
чО
О
С
П
O
'l
c
h
a
m
la
ri

m
:a
13
§■
3
6
1/У

(N
Т
Г
1
о
со
О 
В ?  
*? 
ёр-  
«л  -  С  о 

  5  3
Щ
 "i  D
.
■§»
m
H
M
О
V-J
о
о
о
«о
О
i
V)
о
ш
1
о
»Г»
1
О
;a>
с
p
N
D
о
о
m
о
о
о
о
сч
о
о
СП
о
о
04
О
о
п
?  с ?
I I   ъ
гч  3  ^
^   с   §*
8 | | .  
о   с   о
(N  3
M
c5

I t s
O g , ^
•с
t o
1
•с
*90  СГ
ш
>1
С
'ар
с   w
ъ


Kam suv chiqaruvchi suglinka va soztuproqlardan tash­
kil  topgan  jo ylarda  oqava  yoki  m ajburiy  oqiziluvchi 
gorizontal drenajlar k o ‘zda tutilish kerak.
III.6.3.  Hatarli geologik jarayonlardan himoyalash
Erroziya jarayoniga (siljish, jarlanish)  moyil boflgan 
su v o q im i qirg‘o qlarni,  h u d u d n i funksional  foydalanish 
bilan b o g liq  ravishda, m ahkam lash tadbirlarini  ko‘zda tu­
tish  lozim .  M iqdori  faqatgina  ja |a   va  d ren aj  suvlari 
shakllanuvchi oqim larda suv oqiziluvchi va drenaj kollek- 
to rlarning tubiga qism an  yoki t o ‘la tup ro q  solinib,  hosil 
b o ‘lgan  hududni  k o ‘kalam zo r  o ‘sim liklar,  k o ‘p  yarusli 
transport inshootlari, kom m unal qurilm alar, savdo pavi- 
lonlari Ь аф о  etish kabilarda foydalaniladi.
Jala  xavfi  b o r  hudud larda  sh ah ar  va  boshqa  aholi 
yashash joylarining bosh  rejasini  ishlab chiqish, jalad an  
muhofaza etish tadbirlarini jala oqimlaridan himoyalanish- 
ning m intaqaviy sxemalari bilan bog‘langan holda amalga 
oshirish kerak b o ‘ladi.
Iqtisodiy asoslashlar yetarli  darajada  b o ‘lgan  holda 
um um iy tavsifdagi tadbirlar (jaladan him oya to ‘g ‘onlari 
qurish, soy va quruqliklarda q o ‘shim cha sig‘im lar Ь аф о  
etish, jala oqimlari o ‘tuvchi hududni o ‘rmonzorlashtirish) 
va muayyan joyni himoyalashga qaratilgan xususiy tavsif- 
larga  ega boMgan  tadbirlar suv oqim larini  kengaytirish, 
aholi  yashash joyining yuqori  tarafidan  h u dudni  k o ‘ta - 
rish, suv oqim larida jaladan  him oyalash t o ‘siqlari qurish 
kabilar qo‘llanishi  m um kin.
D aryo o ‘zanlarining pastki  qism ida joylashgan sh a­
harlarni bahorgi erish-suv toshqinlaridan him oyalash eng
74


yuqori hisobiy suv gorizontidan 0,5 m dan kam bolm agan 
belgigacha tuproq solish yoki hududni surishni, yoki SN iP 
2.06.15-85 va S N iP  2.06.01-86 bo‘yicha to ‘siqlarloyihalab 
qurilishi kerak.
C h o ckishga qarshi  tadbirlar injener-geologik rayon- 
lashtirish shartlariga muvofiq gruntlarning cho‘kishi turiga 
ko‘ra aniqlanadi. 

turdagi  c h o ‘kishni  b artaraf etish  tad- 
birlari  asosiy  quruvchi  hisobidan  am alga  oshiriladi,  II 
turdagi ch o'kish n i b artaraf etishda bu tun  o ‘zlashtiriladi- 
gan  h u d u dd a  k o ‘p  m artali  suv  bostirish,  vertikal  reja­
lashtirish, shibbalash, gruntni qisman almashtirish ko‘zda 
tutilishi  kerak.
III.7. Shaharlarning hududiy rivojlanish ekologik
tamoyillari
III.7.1. 
Ekstremal tabiiy-iqlimiy sharoitlarda 
shaharlarning joylashish va rivojlanish xususiyatlari
Markaziy Osiyoning 300 m ln. gektarga yaqin hududi­
ni sahro zonasi egallaydi. Sahro va yarim sahro sharoitlari- 
da joylashish jam lanm a tarzida yuz beradi. Aholining o ‘rtacha 
zichligi:
— sahroda — 4  kv. km  ga 1  kishi;
— vohalarda —  1  kv. km  ga 250 —  300 kishi.
Sahro zonasi c h a n g -to ‘zon sham ollar,  atro f-m u h it- 
ning qizib ketishi, qishloq xo‘jalik hududlarining suvsizli- 
gi, o ‘simlik qoplam asining kamligi va ko‘chm a qum lar bi­
lan tavsiflanadi.  Qurilish  uchun  m aydon tanlashda quyi- 
dagilami hisobga olish zarur:
75


— jo y  relefi;  -
— o ‘simlik turlari;
— tabiiy m anbalari;
— sug‘oriladigan yerlarda tu p ro q n in g  qayta  sho‘rIa- 
nish ehtim oli;
— fizik-geografik jarayonlarning muddati.
S hah ar u c h u n  tanlangan joy relefining xususiyati va 
landshaftningxushm anzaraligi  nuqtai  nazaridan,  odam - 
lar hayoti uchun qulay sharoit yaratish va m e’moriy rejaviy 
kompozitsiyaning noyobligi ma^alasiga javob berish lozim.
Sahro yoki yarim  sahroni hujalikrish  natijasida tu p ro q  qatlam ini buzilishi,  y a’ni deflyasi- 
yasi ro‘y beradi.  Bu esa atm osferaning changlanish jara- 
yonini tezlashtirishga olib keladi.  Deflyasiya jarayoni juda 
kuchli bo‘lgan holda changli (qora) b o ‘ro n la rso d irb o ‘ladi. 
Shuning uchun qurilishda tuproqning sifati albatta nazarga 
olinishi kerak.
B unday zonalardagi shaharlar u ch u n  sahroning no- 
m a’qul ta’sirlaridan maksimal izolyatsiya qilingan jam lam a 
yopiq rejaviy strukturalidir.  Bunda shaharning aeratsiya va 
insolyasiyasini hisobga olgan holda aerogeliotermik oriyenta- 
tsiyasi ju d a m uhim  rol o ‘ynaydi (18-rasm ).
Sham ol oqim ining turbulentligini va shahar hududla- 
rida chang bosimini pasaytirish quyidagi omillarga bogliq:
— magistral  ko‘chalari chegaralangan  uzunlikka ega 
bo‘lgan ko‘cha yo‘l tarmoqlarining yopiq halqa strukturasi:
—  m aydonlarning o ch iq  fazoviy o 'lc h a m la rin i  qis- 
qartirish;
— qavatlari bir xil bo‘lgan yoki qavatlaming chekkadan 
markazga qarab o ‘sib borish tartibidagi shahar qurilishi;
76


18-rasm . Aerogeliotermik yo‘naltirishni hisobga olgan holda 
sh a h ar  bo ‘sh  joylarining  yopiq  kom pakt  rejaviy  strukturasi 
(V.A.  K aram o‘shiyev bo‘yicha)
A  — shahar bosh  rejasi  (yopiq struktura);  В  ~   turar  — joy 
rayoni  (kompakt yopiq  struktura);  С  —  shahar aerogeliotermik 
y o ‘nalganligi;  a  -   ko ‘p  bo‘ladigan  nohush  shamoiiar;  b  -   oir 
tomonlama xonadonlar uchun yo
 7  
qo 'yilmaydigan insolyatsiya sek- 
tori; с  — qizib  ketish  nurlanishi sektori.
—- bevosita tu rar-jo y  qurilishida joylashgan  uzluksiz 
yopiq ko‘rinishidagi xizm at ko£rsatish tizim i;
—  k o ‘kalam zorlashtirish  tizim i  —  piyoda  yo‘llarga 
yaqinlashgan sug‘orish kanallari b o ‘ylab, kvartal  (daha) 
atrofi yerlari va dam  olish joylarida.
Sahro hududlarida ommaviy dam  olish joylarini tashkil 
etish sharoiti nihoyatda chegaralangan. Bu esa shahar va aholi 
yashash  punktlari  hududlarida om m aviy dam  olish  uchun 
sun’iy tabiiy  m uhit  yaratishni  taqozo  etadi.  Qishloqlararo 
ommaviy dam  olish joylarini mahalliy zonalar va dam  olish 
markazlari rekreatsion landshaft yaratish, sahrodagi har qanday 
hududda dam olish maqsadlarida foydalaniladigan zaruriysharoit 
va uning ajralmas qismidir. Unga quyidagilar kiradi:
— s u n ’iy  rekreatsion  suv havzalari  va suv oqavalari 
yaratish;
77


— c h o ‘milish joylari  tashkil  etish;
— hududni  ko‘kalam zorlashtirish;
—  obodonlashtirish  (qirg‘oq  va g ru n tlarn i  m ustah- 
kamlash va boshqalar);
S a h ro  va  yarim   s a h ro la rd a  s h a h a rla rn i  k o ‘k a la m - 
z o rla sh tiris h   tiz im i  aso sig a  yashil  n ih o lla rn i  ah o li 
to m o n id a n  bevosita  fo y d alan ilu v ch ilar (piyoda trassa- 
lar,  x o n ad o n   oldi  u c h a sk a la ri,  b o la la r  m a y d o n c h a la - 
ri,  katta yoshli aholining dam  olish joylari va hokazolar) 
su g ‘o rish   k a n a la ri  b o ‘ylab  ekish   kabi  keng ta rq a lg a n  
tizim  b o ‘yicha yaratish tom oyili  q o ^ilg am   S h ah ar atrofi 
zonasining eng zaruriy el'em enti  — n o m a ’qul sham ollar 
to m o n id a n   u z lu k siz   h a lq a   k o ‘rin is h id a g i  h im o y a  
k a m a rid ir  (19-rasm )..
1 9 -ra sm .  S h a h a rn i  rejalashtirish v a qurish. 
a —  60 ming  odamlik  shaharning  bosh  rejasi;  b
 — 
turar-joy 
kvartal (daha)lari quriiishi; c,d  — «uy-blok» turidagi turar-joy hovlisi.
78


III.7.2. Sun’iy sug‘orish,  obodonlashtirish, 
suv oqimining o‘zgarishi
S h ah ar va boshqa yashash joylarida yashil  nihollarni 
sug‘orish  butu n  o ‘sish  davri  m obaynida  ko‘zda tutilishi 
kerak.
Sug‘orish  tizim lari  su g 'o rish ,  bezakli  suv  chiqarish 
(favvoralar) va m ikroiqlim  vazifalarini birga olib borish, 
q attiq  to ‘sham alarni nam lash va yuvish uchun suv bilan 
ta ’m inlashi, ham da barp o  qilingan su n ’iy suv havzalarini 
aylanishini ta ’m inlashi lozim.
Sug‘orish tizim ining suv sarfi quyidagi form ula orq­
ali topiladi:
Q  = Q   ,+ Q  
+ Q   . ..+ Q
^
i e
 
^ s u g  
^  oqava 
'«oqizisn 
^-suv
Bu  yerda;  Q sug. — yashil  nihollarni  sug‘orish  u c h u n  suv 
sarfi;
О 
— tarm cqnl 
hosil qilish Va uni coMdi-
rish  uch un  kerak b o ‘lgan suv sarfi;
Q  izish —  4a tti4  q o p lam alarin i  nam lash  va  yuvish 
u ch u n   suv  sarfi;
Qsiiv — suv havzalarini oqavaliligini hosil qiluvchi suv
sarfi.
Q attiq qoplam alarni nam lash va yuvish uchun  keta- 
digan sarfni  1  m 2 qoplam aga sutkasiga 3  L qilib belgilash 
lozim.
79


IV b о b .  S H A H A R S O Z L IK  O B ’E K T L A M N I 
LO  YIHALAS H D A  E K O L O G IK  
M ASALALARNI H A L E T IS H
IV. 1. S an o at korxonalarini joylashtirishda havo 
havzasini himoyalash
Shaharlarda sanoat o b ’ektlarini barpo etishda shahar 
tashqi  m uhitining ifloslanishiga jiddiy t a ’sir ko‘rsatuvchi 
Ornil b o ‘lgan sham olning davomiylik rejimi,  takrorlanishi 
va tezligi hisobga olinadi. 
t
Sanoat korxonalaridan chiqadigan zararli chiqindilari- 
ning shahar seliteb hududiga va boshqa korxonalariga ta ’siri- 
ning oldini olish uchun ular bilan zararli chiqindi manbala- 
ri orasidagi sanitariya normalariga rioya qilish va ko‘kalam- 
zorlashtirilgan sanitariya — atmosferaga chiqariluvchi zararli 
chiqindi manbai bilan seliteb hudud chegarasigacha yoki bo­
shqa zonagacha bo‘lgan masofa belgilanishi kerak.
Sanitariya-him oya zonalari — sanoat tizimi chegarasi 
va seliteb hudud chegarasi orasidagi  hududdir.
Sanoat korxonalari zararliligi, texnologik jarayonlari- 
ning sharoit, chiqindilarni tozalash  usuliga k o ‘ra 5 sinfga 
b o ‘linadi,  ularga  m uvofiq  ravishda  sanitariya  him oya 
oraliqlarining o'lcham lari belgilanadi:
1 -sin f —  1000 m ;  '  _  
‘ 
j B L
2 -sin f —  500  m^.v  •},< t,r   .
.
r. i ' . vi ;
3 -sin f —  300  m^„ 
t , 
.
4 -s in f —  100  m ; 
(M|
5 -sin f —  50  m.
A gar ayrim  yirik san oat korxonalarining sanitariya- 
him oya zonalari hatto  1  km da ham  ularga tegishli seliteb
80


hududdagi zarursanitariya-gigiyenik sharoitlarni ta’m in- 
lab bera olmasa, u holda sanitariya-him oya oraliqlarining 
o'lcham lari  hisoblash orqali  aniqlanadi va  Sog‘liqni-saq- 
lash vazirligi va  Davarxitektqurilish q o ‘mitasi bilan birga- 
likda belgilanadi.
Rejaviy tashkillashtirishda 4 asosiy zonaga boMinadi:
1.  C a n o at  atrofi  him oya  k o ‘kalam zori  (sanitariya- 
him oya zonasining um um iy m aydoni  13—56  %);
2.  Seliteb atrof himoya ko‘kalamzori  (17—58  %);
3.  Rejalashtirishda foydalaniladigan zona (11—45 %);
4.  Qishloq xo‘jaligi uch un foydalaniladigan zona (10 
km dan  ko‘proq uzoqlikka ega b o ‘lgan sanitariya-him oya 
zonasi  uchu n )  (20-rasm ).
Shakllangan shaharlarda sanitariya-himoya zonasining 
quyidagi uch xarakteristik turi bo'lishi m um kin:
— aylanm a (turar-jo y  qurilishlari  korxonani b u tu n - 
lay o ‘rab olgan hoi);
—  sektor k o ‘rinishida  (tu rar-jo y  qurilishlari  korxo­
nani qisman o ‘rab olgan va zavod seliteb hududini chega- 
ralovchi asosiy tabiiy to'siqqa yopishgan holda);
— trapetsiya ko‘rinishida (korxona seliteb zonadan aj- 
rab qolganida).
Ifloslanish sharoiti va foydalaniladigan o ‘simlik turlariga 
ko‘ra sanitariya-himoya zonasining hisobiy maydoni zonaning 
um um iy hududini 33 -   80 % atrofida b o ‘lishi  m umkin.
Sanitariya-him oya zonasi  param etrlarini belgilovchi 
him oya ko'kalam zori tashkil  etishning asosiy funksional 
yo‘nalishi  zararli chiqindilarni  neytrallashdir.
K orxonalar to ‘p -to ‘p k o ‘rinishida joylashgan b o ‘lsa, 
sanoat zararli chiqindilari konsentrasiyasi oshishi m umkin.
81


ШШШ&.
Uglerod oksidi
Oltingugurt gazi
A zbt oksidi
г^НШЬта
Rejaviy 

 
inlaqa osli
2 0 - ra s m . 
Sanitariya-him oya  m intaqasini  funksional 
tashkillashtirish  sxemasi
7  — 
bosh  korxona; 2  — seliteb hudud;  3  — birga bo ‘ladigan 
korxonalar, kommunal-transport ob ’ektlari va sanoat majmuasining 
jamoat markazi;  4  — sanoat majmuasining jamoat markazi;  5 — 
sanoat  atrof himoya  ко ‘kalamzorning  bosh  korxonaga  yaqinla- 
shuvining  hisobiy  oratig‘i;  6  —  birga  bo‘ladigan  korxonalarning 
bosh korxonaga yaqinlashuvi sanitar jamoat markazining hisobiy 
oralig
 7;  7  — 
sanoat  majmuasi jamoat  markazining joylanishini 
sanitar chegarasini  belgilovchi sanoat chiqindi lari:  chang,  oltin­
gugurt gazi,  uglerod  oksidi,  azot  oksidi  va  boshqalarni  hisobiy 
oralig‘i; A ]  —  sanoat oldi ko ‘kalamzorlashtirish  mintaqasi; A2  — 
seliteb  oldi  ко ‘kalamzorlashtirish  mintaqasi;  В  —  rejalashtirish 
uchun m o‘Ijallangan mintaqa;  V —  qishloq xojaligida foydalana- 
digan  mintaqa;  A  —  zavodoldi  mintaqaosti;  A2.  —  sanoatoldi 
ko ‘kalamzorinijoylashtirish mintaqasi;  Bt  —  rejalashtiruvda foy­
dalaniladigan sanitar chegaralov mintaqaosti; B2  — birga keladi- 
gan ishlab chiqarish joylashtiriladigan mintaqaosti; B3 — kommu- 
nalosti; A2t  — seliteb k o ‘kalamzori joylashtiriladigan mintaqaosti; 
A22  — jamoat markazi joylashtiriladigan mintaqaosti.
Shu m unosabat bilan korxonalar ishlab chiqarish chiqin- 
dilari ajralib chiqishining sanitar tavsiflari, ulaming xarakteri 
va qiymati, ham da um um iy ta ’siri b o ‘yicha farqlanadi.
82


Sanoat  uzellari  va rayonlam i joylashtirish va tashkil- 
lashtirish yo‘llari ko‘p jihatdan tabiiy-iqlim sharoitiga ko‘ra 
belgilanadi  (zararli  to 'p la m la rn in g   yig'ilishi  va  to ‘pla- 
nishining atm osfera sharoiti, joy relyefi, o ‘simliklar tavsifi 
va boshqalar).
Shu sababdan korxonalarni sanitar tavsif b o ‘yicha aj- 
ratiladi va ularni maqsadga muvofiq ravishda guruhlanishi- 
ni va shahardagi oVni aniqlanadi;
— ayrim;
— ketm a-ket,  ko‘pqatorli.
Sanoat  rayonlari  ishlab chiqarishning sanitar-klassi- 
fikasiyasiga, transport aloqasiga va seliteb hududga nisbatan 
joylashuv sharoitiga ko‘ra uch toifaga b o ‘linadi:
I toifa — katta miqyosda ishlab chiqarish zararli m od­
dalar ajratuvchi korxonalarga ega boMgan sanoat rayonla­
ri, seliteb hududdan kam ida 500 -   800 m  masofada joyla- 
shishi kerak;
II  toifa  —  u n c h a   k o ‘p  b o ‘lm agan  zararli  m oddalar 
ajratuvchi korxonalarga ega boMgan sanoat rayonlari, seliteb 
hududdan kam ida 50 — 30 m m asofada joylashishi kerak.
III toifa — atrof-m uhitga salbiy ta ’sir ko‘rsatmaydigan 
yoki juda kam miqdorda zararli moddalar ajratuvchi korxonalaiga 
ega boMgan sanoat rayonlari, seliteb hududga bevosita yaqin 
joyda yoki undan 50 m masofada joylashtiriladi.
Zararli chiqindilarni oson tarqaladigan hollarda sano­
at zonasini yuqoriroq sathda joylashtirish maqsadga muvofiq 
hisoblanadi.
Relyef ko'rinishi orol holatida b o ‘lganida seliteb hudud 
va sanoat rayonlari relefining ekranlanuvchi shaklida ayrim- 
ayrim joylashtirish maqsadga muvofiqdir.


Xorij amaliyotida shaharlarni funksional  zonalash- 
tirishda  relef shaklidan  zararli  m oddalam ing tarqalish . 
yo‘liga to ‘siq sifatida foydalanish  misollari  uchraydi.  Bu 
iflos m oddalam ing katta qismi qurilish  hududidan holis 
b o ‘lgan san itar-him o y a zonasining  m axsus ajratilgan 
joylariga tushadi.
Havo tarkibidagi ajralm a m oddalam ing konsentra- 
siyasini  pasaytirish  uchun  baland  dudburonlar q o ‘lla- 
niladi.
Dudburon  quvuri  qancha  baland  b ^ ‘lsa,  yer  ustki 
qatlamidagi zararli ajralmalar konsentrasiyasi shunchalik 
kamayadi, biroq uning ta’sir radiusi oshadi. Zararli ajrat- 
malar miqdori o‘zgarmagan va xatarli meteorologik holatlar 
bo‘lmagan holda dudburon quvurlari uzunligi  50 m dan 
100, 200 va 250 m ga oshishi, zararli ajratmalar konsen- 
trasiyasini tegishlicha 3, 8 ,1 2  martaga kamaytiradi, biroq 
bundan dudburon  quvuri balandligi  10 — 40  karra osh- 
ganda maksimal ifloslanish zonasi tegishli ravishda 2 ,4 , 5 
marta oshadi. Bu usul faqatgina aholi uncha zich bo‘lmagan 
va qishloq xo‘jalik mahsulotlari yetishtirish uchun foyda- 
lanilmaydigan hududlarda qo‘llanishi mumkin.
1У.2. Shahar muhitini transporting zararli 
ta’siridan himoyalash
Xalqaro,  shahar ichi va shahar atrofi transportining 
rivojlanishi  bilan  transportning  atrof-m uhitga  bo‘lgan 
nom a’qul  ta ’siri  (akustik  noqulaylik,  vibrasiya,  zararli 
ajratmalar. Transport kommunikasiyalari o ‘tkazish nati- 
jasida bo‘ladigan tabiat majmuasidagi ekologik aloqalaming


buzilishi)  bilan  bog'liq  bo‘lgan  ekologik  va  gigiyenik 
masalalarning ahamiyati oshib boradi.
Transport  tizim ining  turli  qismlari,  atrof-muhitga 
tavsifi va ko‘lami bo‘yicha tuiiicha ta’sir ko‘rsatadi (5-jadval).
5 - j a d  va l
T ra n sp o rtin g  atrof-muhitga bo‘lgan ta ’sir turlari
Mo
t/ r
N om a’qul
ta ’sirlarning
turlari
о
">
<
b
Su
v
tr
a
n
sp
o
rt
i
H
a
v
o
tr
a
n
sp
o
rt
i
M
e
tr
o
p
o
li
te
n
T
ra
m
v
a
y
.
M
o
n
o
re
ls
1
Havoning
ifloslanishi
+
-
+
+
-
-
-
*2. Y er  usti
tuprog‘ining
+
-
-
+
-
-
-
ifloslanishi
3. Suv  ifloslanishi
+
-
+
-
-
-
-
4. Shovqin
+
+
+•
+
+
-
5. Vibrasiya
+
+
-
-
+
+
+
6.
Elektromagnetizm
+
+
-
-
+
+
+
7.
G eomorfologiya n i
'
hudud  tuzilishining
-
-
-
-
+
-
-
buzilishi
Transportning zararli ta ’sirlarini neytrallashni ta’min- 
lovchi asosiy rejaviy usul-hududiy ajratishlardir.
Chunki guruhli joylashtirish tizim ida transport alo- 
qalarini shakllantirishda qimmatli landshaftlar hududidan, 
qishloq  xo‘jaligi  va  o ‘rm onchilikda  foydalaniladigan 
hududlardan transport tarmoqlari chiziqli elementlarini 
trassalashga yo‘l qo‘yilmaydi.


S o h a v iy   re ja la s h tiris h   lo y ih a   b o s q ic h id a   tra n s p o rt 
o q im la ri to v u sh  b o sim i  b o ‘y ic h a  o ‘rg an ilg an   m a ’lu m o t- 
larga k o ‘ra quyidagi jadvaldagilar bo‘yicha tuzatish kiritilgan 
h o ld a q abu l qilinishi lo z im   (6-jadval):
6 - j a d v a l
T a ’sir  etu v ch i  o m il
D B A g a  tuzatish
Y urish  qism idagi  yo‘l  q o p lam asi  turi:
A sfalto -b eto n
0
B eton
+3
Q uym a g ‘ishtlardan
+5
Y urish  qism lari  o rasid ag i  ajratuvchi 
polosaning  kengligi,  m:
3 d a n   kam
3 - 7
7 - 1 5
1 5 - 3 0
Q u rilish   turi:
—  q urilish  yo‘n alish lari  orasidagi  ko‘cha 
kengligi,  (...m )  b o ‘lgan  ikki  to m o n lam a:
10  d a n   kam
+ 2
10
+ 2
1 0 - 2 5
+1
2 3 - 4 0
0
40  d a n   k o ‘p
-1
*1*1 
С  1*11  * 
*1 

1  *
—  q urilish  yo  n a lish la n   va  yurish  qism lari 
chekkasi orasidagi  m asofa  (...m ), 
b o ‘lganida -b irto m o n lam a:
5 d a n  kam
+1
5 - 1 0
0
10  d a n   k o ‘p
-1
S h a h a r b osh rejasini ishlab ch iq ish ja ra y o n id a , o qilona 
tr a n s p o r t  rejav iy   s tru k tu ra s in i  ta n la s h   y o 'li  b ila n   u n in g
86


akustik rejimini m uvofiqlashtirish  m um kin. Zam onaviy yirik 
sh a h a rla rg a  xos aso siy sa lb iy  h o lat q u y id ag ilard an   iborat:
— y u k   tashish  h a ra k a tin in g  tarm o q lig i;
— a v to m o b illash tirish n in g  g u lla b -y a sh n ash i sh aro iti- 
d a  k o ‘c h a -y o ‘1 ta rm o g ‘ining n ih o y atd a tig‘izligi.
Bu  ikki  o m il  s h a h a r n i  fu n k sio n a l-fa z o v iy   k o ‘rk a m - 
lashtiruvi va tra n sp o rt  tarm o q lari  vazifasiga kiradi, h arakat 
tezligiga, tran sp o rt turiga k o ‘rashakallantirish hisobiga m u- 
v o fiq lash tirilish i  m u m k in   (21,  2 2 -ra sm la r).
U m u m s h a h a rte z y u ra r avtom obil  y o ‘llari tizim ini loy- 
ih a la s h d a   m a g is tra lla rn in g   tu r a r - jo y   ra y o n la rin i  zararli 
t a ’sirin i  h iso b g a  o lish   lo z im   b o l a d i .   Y o ‘lla rn i  b u z u q  
jo y la rd a n   o ‘tk a z is h d a  ja r lik   z o n a la rid a   ta b iiy   e k ra n la r- 
q iy alik lar vujudga keladi.  B u n d a n   k elad ig an  s a m a ra  u lar- 
n in g  balandligiga bog‘liq.
T u r a r  jo y   b in o la rid a   sh o v q in   m a n b a i  a v to m o b il  va 
t e m ir   y o ‘l  tr a n s p o r ti,  te m ir   y o i   tr a n s p o r t  o b ’e k tla ri,
21-rasm.  800 ming kishilik aholiga ega bo‘lgan shahar radial- 
halqali strukturasini (a),
 
chiziqli polosa strukturasiga (6) va radial 
strukturani shaharni  rivojlanishini daryo bo‘ylab amalga oshgani- 
da chiziqli-polosalikka (c) o'zgartirish sxemasi.
7  — 
ka tta   tezlikli  (tezyurar)  avtom obil  y o ‘llari;  2  — 
umumshahar  ahmiyatiga  ega  bo ‘lgan  magistmllar;  3
  — 
tuman 
ahamiyatiga  ega magistrallar;  4 —  metropoliten  liniyalari.
87


= ф !   —
 2 
- 3  
----- 4 
сага 5 
м .   6
22-rasm. 
A tro f-m u h it sog‘Iomlanishi talablarini hisobga oluvchi 
yirik s h a h a r n in g  istiqbolli tr a n s p o r t  rejav iy -stru k tu rasi  sxem asi.
1
  — 
katta  tezlikli (tezyurar) avtdfnobilyo'llari; 2
  — 
uzluksiz 
harakatlar  magistral!;  Щ
  — 
yuk  tashuv  y o ‘/lari;  4  —  harakat 
boshqariladigan yo ‘liar; 5
 — 
sanoat hududlari; 6 — shahar markazi.
fu q a ro   aviasiyasi  s a m o ly o t  va v e rto ly o tla ri,  k o m m u n a l-  
tra n s p o rt va sa n o a t k o rx o n alari, o ch iq  tra n sfo rm a to r p o d - 
sta n s iy a la ri,  n aso s  q u rilm a la ri  va q o z o n x o n a la r  boMishi 
m u m k in .
T u ra r-jo y  q u rilm a la rid a  sh o v q in  k e ltirib  c h iq a ru v c h i 
m a n b a la r d o im  b ir  jo y d a  tu ru v c h i,  h a ra k a td a  b o ‘lgan, d o ­
im iy darajadagi sho vqin  tarq atad ig an  v a d o im iy  b o ‘lm agan 
(u z u q -u z u q )  k ab i tu rla rg a  tu rk u m la n a d i.
D o im iy  sh o v q in n in g  m e ’y o rlan g an  o m il to v u sh  bosi- 
m i 
L
 n in g  oktavali darajasi, c h asto ta n in g  oktavali polosasi- 
d a  d B  hisobida olinadi. D o im iy  shovqinni taxm iniy baholash 
u c h u n  to v u sh  darajasi 
LA ,
 dB A . d a n  foydalaniladi.
Bosh reja bosqichida tra n sp o rt o qim laridan b o ‘lgan to - 
v u s h n in g  e k v iv alen t d arajasi 
LA
  ekv.  n i tr a n s p o r t o q im i- 
ning  yaqinroq polosasidan 7,5 m . m asofada joylashgan n u q - 
tasi  u c h u n  k o cc h a - y o ‘l ta rm o q la ri x a rita sin in g  ish lab  c h i­
qish q o ‘llanm asida keltirilgan n o m o g ram m a b o ‘yicha an iq - 
lan ish i lozim .
88


T ra n s p o rt  o q im la rin in g   m iq d o riy  tavsiflari  b o lm a y , 
k o ‘c h a  va yo‘llarn in g  toifasi  m a ’lu m  boMgan  holda, tra n s­
p o rt  s h o v q in in g   e k v iv a le n t  to v u sh   d ara jasin i  7 -  jad v al 
(Q M Q   2 .0 7 .0 1 -9 4 )  b o by ich a an iq la sh   lozim   (7-jadval).
7 - j a d  v a l
K o‘c h a   va  yoMlar toifasi
Ikkala yo‘nalish 
b o 'y ich a yurish 
qism laridagi 
harakat 
polosasi  soni
Ekvivalent  tovush 
darajasi 
LA
  ekv,  dBA
1
2
3
T e z y u ra r  y o 'lla r
Ja m o a t aham iyatiga ega 
boMgan  m agistral  k o ‘c h a 
va yoMlar:
6
86
T o 'x to v siz  harakat
5
84
8
85
B oshqariladigan  h arak at
4
81
R ayonlardagi  harakat
6
82
4
81
M ahalliy aham iyatiga ega 
boMgan k o 'ch a va yo‘llar:
6
82
T u ra r-jo y   binolari jo y ­
2
73
lashgan  k o 'c h a la r
2
79
Sanoat va kom m unal 
o m b o rla r  joylashgan 
ray o n lar
4
81
A e ro p o rt va a ero d ro m larn i am aldagi Q M Q  talablariga 
m u v o fiq  s e lite b  h u d u d d a n   u c h ish   h a v fsizlig in i  va d a v la t 
sta n d a rtlari belgilagan y o ‘l q o ‘yiluvchi aviasiya shovqinini 
t a ’m in lo v ch i m asofaga joylashtiriladi  (8-jadval).
89


8-jadval
T a’sir vaqti
Tovushning maksimal darajasi 
(dBA)
Kunduzi  soat  7  dan  23  gacha
85
Kechasi  soat 23  dan  6  gacha
75
Sam olyotlam ing uchish trassalari  turar-joy binolari- 
dan  tashqarida,  suv  havzalari,  k o ‘m -k o ‘k  m aysazorlar, 
sanitar-him o y a zonalari, avtom obil  va tem ir y o ‘llam ing 
ajratish polosalari  ustidan o ‘tkazi!ishi Idzim.
T em ir yo‘l magistrali atrofida joylashgan sh'aharda yuk 
poyezdlarini shaharga kiritm ay o ‘tkazib yuborish  uchun 
aylanib o ‘tadigan tem ir yo‘l k o ‘zda tutilishi lozim.
23-rasm. 
M urakkab  relefda  transport  shovqiniga  qarshi 
kurashish.
A
  — 
qurilishni transport magistrali dan pastga joy lash tirilgan- 
da:  1  -   to‘g ‘ri yechim; 2  -   noto‘g ‘riyechim.
В  -   qurilshni  transport magistra/idan  yuqoriga joylashtiril- 
ganda:  1  — to‘g ‘riyechim; 2 —  noto‘g ‘riyechim.
90


Yirik  sh aharlar  u c h u n   sh ah ard an   uzoq  rayonlar va 
m arkaz  orasidagi  alo q a  uch un  m o ‘ljallangan  tezyurar 
avto y o‘llar  barpo   etish  istiqbolli  k o 'rin ad i.  Tezyurar 
a v to y o lla rn in g   s h a k lla n tirish n i  ekologik  aham iyati 
quyidagilardan  iborat:
—  s h a h a rla ra ro   tr a n z itn in g   k a tta   q ism in i  s h a h a r 
hududi atrofidagi ay lan m a va  halqa yo‘llar tizim iga jalb 
etish;
—  bosh  transp ort  oqim larini  m arkaziy  rayonlardan 
ajratish (urinm a halqa yoMlar);
—  m urakkab relef sharoitida qurilishlar adir joylarda 
shunday  joylashishi  kerakki,  yo  m agistral  qurilishdan 
yuqoriroq, yo qurilish  m agistraldan yuqorida joylashishi 
lozim (23-rasm).
Y o‘l atrofidagi shovqindan him oyalash  inshootlariga 
quyidagilar taaluqlidir:
— to ‘km ada joylashgan magistral yo‘llar;
— qazilm ada joylashgan magistral yo‘llar;
— estakadada joylashgan magistral yo‘llar.
B unda shaharning yer osti fazosidan foydalanishlari 
va transportni piyodalardan ajralishi yuz beradi, ya’ni piyoda 
makoni vujudga keladi (24-rasm ).
Shovqindan him oyalash nuqtai nazaridan zonalash­
tirish tamoyili sam araliroq hisoblanadi (25-rasm ).
M agistrallararo hududning ichkariga qarab turar-joy 
binolari qavatlilik sonini asta-sekin oshirib borish tam oy­
ili ham  samarali hisoblanadi.
H o rijd a y o ‘lla rn i  k e tm a -k e t  «ajratish»  (h u d d i  d a - 
rax t sh o x lari  k a b i),  p iy o d a   va tra n s p o rt y o 'lla r in i  aj- 
ra tib ,  h a r a k a tn in g   b e to ‘x to v lig ig a   va  o q im lilig ig a
91


24-rasm. 
Y o‘l yoqasidagi shovqindan him oya inshootlariga va 
ekranlashtiruvchi elem en tlarg a misoilar.
Shovqindan himoya ekrani a
  -  
to ‘kmada; b -   qazilmada; с -  
estakadada;  1 — shovqin manbai; 2 — temirbeton shovqindan himoya 
devori; 3 -   to ‘kma grunt (to ‘kma); 4 —  estakada; 5 -  qazilma; 6 -  
tirgak devor;
  7  — 
ajratish polosasidagi temirbeton shovqindan himoya 
devori;  8 — tovush soyasining mintaqaviy chegarasi.
Ekranlashtiruvchi inshootlar: g  — estakadada;  d   — qazilma­
da;  1  —  mavjud binolar; 2  —  transporting harakat polosasi; 3 — 
avtoshohbekatlar;  4  —  shaffof akustik  to (siq;  5  —  avtomobil 
to ‘xtab turish joylari;  6 —  o ‘yin  maydonchalari;  7 —fontan;  8 — 
yig ‘та temirbeton orayopma balkalari; 9 —  qazilma uchastkasini 
yopish;  10 — ekranlashtiruvchi temirbeton  to ‘siq  (AQSh)
e ris h is h   o rq a li b o g ‘la m la r  s o n i  e n g   k a m   b o ‘lis h i  b ila n  
ta v s if la n a d ig a n   ( u n d a g i  b o g i a n i s h n i n g  y a g o n a   s h a k li 
o d a td a g i  c h o r r a h a   o ‘rn ig a   o d d iy  b irik u v )   k o ‘c h a - y o ‘l 
t a r m o g ‘i  q u r ilis h n in g   o r g a n ik   tiz im i  k e n g   t a r q a lg a n -  
d i r   ( 2 6 - r a s m ) .
Y angi  q u rilish   s h a ro itid a   o q ilo n a   sh o v q in   rejim in i 
t a ’m in la b  b e ra  o lad ig a n  y o ‘l- a tr o f  e k ra n la ri sifatid a b in o  
asosi  g ru n tid a n   t o ‘kib  hosil  q ilin u v c h i  m ax su s  tu p ro q


А
25-rasm. 
S h o v q i n d a n   h im o y a la s h   m a q s a d i d a   m agistral 
h u d u d la rn i  m in ta q a la s h .
A  —  magistral  oldi  hududini  mintaqalashtirish  sxemasi 
(Fransiya):

—  I I  — tuproq kavalyerini  (uyumi)  o ‘z ichiga  olgan shovq­
indan himoyalash mintaqalari;  1  —  shovqin manbai; 2 —  aholiga 
xizm at  ко ‘rsatuvchi zararsiz sanoat korxonalari  va  muassasalar; 
3  —  qavatlari  bo ‘yicha  mintaqalangan  va  turar-joy xonalari  bir 
tarafga yo ‘naltirilgan  turar-joy qurilishi.
A
26-rasm. Shaharlarning organik tizimi.
A  —  Margarstenxoe-2; В — Zenneshtadt.
93


27-rasm. 
Y o‘l  yoqasldagi  ekranlashtiruvchi  inshoot.
I  — yo
 7 
yoqasi  ekranlashtiruvchi  inshootlarning  variant lari.
1  —  shovqin manbai; 2  — temirbeton shovqindan  himoya  devori; 
3  —  grunt  to'km asi  (uyumi,  kava/yer);  4  —  tovush  soyasining 
chegarasi;
II   —  Grunt  bilan  to ‘Idirilgan  tayyor  y ig ‘ma  —  ajratma 
elem entlardan  iborat  y o ‘l  yoqasi  ekranlashtiruvchi  inshoot 
variantlari;
III — ekranlashtiruvchi shovqindan himoya inshoot lari; a,  b, 
с  —  tuproq  uyumlari  (kavalyerlar);  d,  e  — pogbnali  to ‘kmalar; 
f —  ayrim jardinerlaming  qirqimi  va  rejasi; j   — y ig ‘ma  ekranlar 
uchun  relefli va  P simon  qoliplar.
uyum lari-kavalerlar q o ‘llanadi, nishoblik va ad irlam i esa — 
k o ‘kalam zorlashtiriladi.
B o ‘sh  h u d u d   b o ‘lm a g a n   h o ld a   k o ‘p  m a q s a d la rd a  
qoM laniluvchi sh o v q in d a n   h im o y a  ek ran lari  (te m irb e to n - 
li,  a lly u m in d a n ,  p la s tm a s s a d a n ,  p o ‘la td a n ) ,  h a m d a   A  
shakldagi  ra m a la r k o ‘rinishidagi zin a sim o n  t o ‘k m ala r-ja r- 
d in e rla r hosil q ilin ad i  (2 7 -ra sm ).
S h a h a r a tro f-m u h itin i sh o v q in d a n   h im o y a  q ilish n in g  
h u d u d n i  rejalashtiruvi  aspek tlari b ilan  b ir q a to rd a  b izn in g  
m am lakatim izda va horijda atrof-m u h itga m avjud transport
94


tu rla rin in g  salbiy t a ’sirini  p a say tirish n in g  istiqbolli  texnik 
v ositalarin i  to p ish   b o ‘y ich a jad al  is h la ro lib  borilm oqda.
Bularga:
1) y o q ilg 'in in g  yangi  z a h a rli  m o d d a la rn i  k am ro q  aj- 
ratuvchi  turlariga o ‘tish;
2)  tr a n s p o r t  v o sita la rin in g   m av ju d   tu rla rin i  k o n st- 
ru k tiv  y e c h im la rin i  m u k a m m a lla sh tiris h ;
3)  tr a n s p o r tn in g   k o ‘c h a siz   y u ru v c h i  tu rla rin i  rivoj­
lan tirish ;
4) m agnit yostiqchasida yuruvchi transportni barpo etish;
5) h av o  yostiqchasida yuruvchi tran sp o rtn i b a rp o  etish;
6)  tra n s p o rtn in g  q u v u r ( to n n e l) d a  y u ru v ch i  tu rlarin i 
yaratish.
IV.3. Turar-joy hududining mikroiqlimini yaxshilash
H a r   b ir   m u a y y a n   s h a h a r  y o k i  a h o li  p u n k tin in g   ta -  
b iiy -iq lim  s h a ro itin i b a h o la s h   n a tija sid a  tu ra r-jo y  h u d u ­
d in in g   m ik ro iq lim in i  y a x sh ilash   b o ‘y ic h a   (in so ly asiy a, 
y o ‘n alish i o q ilo n a  aeratsiy a, s h a m o ld a n   m u h o fa z a  c h a n g  
h a ra k a tin i m u v o fiq lash ) gigiyenik ta la b la r a n iq la n ad i.
H o z irg i  v a q td a   m ik ro iq lim   o m illa rin i  m u v o fiq la sh  
b o ‘y ic h a  tu ra r-jo y  q u rilish la rin in g  a y rim   m e ’m o riy -re ja - 
viy y e c h im la rin in g  (q u rilish n in g  u su li va tu ri, k o 'k a la m -  
z o rla sh tiris h   v a  o b o d o n la s h tiris h   u su lla ri) sa m a ra d o rlig i 
aniqlangan.
IV.3.1. Turar-joy qurilishining insolyatsiyasi
T u ra r-jo y  insolyatsiyasi quyidagilarga bogMiq:
1.  D erazalam ingshakli, konstm ksiyasi va o ‘lcham lariga;
95


2.  D e r a z a la r n in g   u fq   ta r a f la r ig a   n is b a ta n   y o ‘n a l-  
g anlig ig a;
3.  B in o   u n s u r l a r i n i n g   d e ra z a g a   n is b a ta n  jo y la s h -  
g an lig ig a; 
.
4 .  T u r a r - jo y   b in o s ig a   n is b a ta n   u n i  o ‘ra b   tu r u v c h i 
b in o la rn in g  jo y la sh u v ig a .
B inolarning b a rc h a  turlari  insolyasiyaga k o ‘ra quyidagi 
binolaiga ajratiladi:
— c h e g a ra la n m a g a n   y o ‘nalishli;
— q ism a n  c h e g a ra la n g a n  y o ‘nalishli;
— ch eg a rala n g an   y o ‘nalishli.
Faqatgina qurilishni loyihalash bosqichida nazaiga olinishi 
m um kin bo‘lgan insolyasiyaning davomiyligiga b o ‘lgan talablar 
b ilan  b irq a to rd a  tu ra r-jo y  uylarining rejasini t o ‘g ‘ri tanlash 
u c h u n  x o n a d o n la m i y o ‘naltirish  m e ’yorlari h a m  kiritiladi.
T abiiy  yoritilish jad v ald ag i  m a ’lu m o tlarg a k o ‘ra qabul 
qilinishi lo zim  (9-jadval).
9 - j a d  v a l
Xonalar
Geografik
kenglik
Turar-joy  binolari  xonalarning  tabiiy 
yoritilganlik bo‘yicha m e’yoriy 
у
 
koeffisentlari
Derazalaring ufq tarafiga ko‘ra joylashishi
136-225°
225-315°
465-136°
316-45“
Turar-joy
xonalari
shimoliy
Oshxonalar
40°  sh.k
0,3
0,3
0,3
Jam oat aha­
miyatiga ega 
xona
40° sh.k va 
janubroq
0,2
0,2
0,?
Zinapoya
kataklari
um um iy
yo‘laklar
Mamma
joy
uchun
0,1
0,1
0,1
96


T u r a r - j o y   b i n o l a r i n i   g e o g r a f ik   k e n g lik   b o ‘y ic h a  
y o ‘ n a ltir is h ,  ta b iiy  y o r itilg a n lik   u c h u n   lo z im   b o l g a n  
s h a r o itn i  y o m o n la s h tir m a s d a n ,  x o n a la r d a   q u y o sh   ra - 
d iatsiy a sin i  a n c h a g in a   c h e g a ra la y d i  va  tab iiy  sh a m o lla - 
t is h n i   y a x s h ila s h g a   o lib   k e la d i.  Iss iq   j o y la r n in g   xos 
x u s u s ly a ti  o s m o n   y u q o r i  d a r a ja d a   y o r u g elig id ir,  y a ’ni 
m o ‘ta d il  p o y a s la rg a   q a r a g a n d a   3  —  4   m a rta  yuqoriroq. 
B u  h o la tn i  h is o b g a   o lg a n   h o l d a   i n t e r e r d a   a n c h a g in a  
c h u q u r r o q   x o n a la r n i   k o ‘z d a   t u t i l i s h i ,   h a m d a   d e r a z a  
y u z a la r in i  u l a r n in g   b a la n d lig in i  k a m a y tir is h   h iso b ig a  
q isq a rtiris h   lo z im   b o ‘lad i.
T u r a r - j o y   x o n a l a r i n i n g   in s o ly a s iy a s i  b ila n   b ir  
q a to r d a   t u r a r - j o y   q u r ilis h   h u d u d i:  b o l a l a r   o ‘y n a y d i-  
g a n   m a y d o n c h a l a r ,  x iy o b o n la r ,  p iy o d a   y o M ak lari, 
c h o ‘ m i l i s h   h o v u z c h a l a r i   h a m   q u y o s h   n u r i d a n  
b a h r a m a n d   boM ishi  k e ra k .
T o ‘g ‘r i d a n - t o ‘g ‘ri  tu s h u v c h i  q u y o s h   n u r id a n   ( in -  
s o ly a s iy a )   b o ‘la k   t u r a r - j o y   h u d u d i n i   re ja v iy   t a s h k il-  
la s h tir is h d a  tu r li  y u z a la r d a n   s in g a n   v a   q a y tg a n   n u r la -  
n ish n in g  h a m  a h a m iy a ti k a tta .  B u n d a y  y u zalarg a quyosh 
n u r i n i n g   t u s h i s h i n i   c h e g a r a l a s h ,   k o ‘ k a l a m z o r  
o ‘s im l ik l a r   v a   m a x s u s   k o n s t r u k t i v   q u r i l m a l a r   ( fa s a d  
b o ‘y la b   g o r iz o n ta l   s o y a b o n la r ,  v e r tik a l  t o ‘s q ic h la r, 
e k r a n l a r ,  k a r n i z l a r ,  b a l k o n l a r   v a   b o s h q a la r )   o r q a li 
erishiladi.
Q urilishda yuzalardan singan va qaytgan radiatsiya nur- 
la n is h in in g  ta rq a lis h  tavsifi  q u y id ag i  k o ‘rin is h d a   n a m o -  
y o n  b o ‘lad i  (10-jadval):
97


1 0 - j a d v a I
A k sla n g an   (q ay tg a n )  radiatsiya
G eografik yo‘nalish
Q aytish  m asofasi
JS h  va J
Y u zad an  4—5  m
J G ‘
7 - 8   m
S h G ‘
5 - 6
Issiqii
nurlanishi
G ‘
15—16  m
S haharsozlik  m an ev rch an lig b x o n ad o n lard a  kerak 
bo‘lgan insolyasiya m e’yori va qizib ketishdan himoyalash- 
ning m inim al darajasini ta ’minlash  uchun uy fasadini ufq 
tom onlariga n isbatan y o'naltirish ni taqsim lash, bir,  ikki 
va uch xonali xonadonlarda bir xonaga, besh va olti xonali 
xonadonlarda esa kam ida 2 xonaga quyosh nuri to ‘g‘ridan- 
to ‘g ‘ri tushishi kerak.
IV.3.2. Turar-joy qurilishni aeratsiyasi
M azkur jarayonning m ohiyati — bino, k o ‘kalam zor- 
lashtirilgan  obodonlashtirish  elem entlari  k o ‘rinishidagi 
q o ‘zg‘alm as to 'siq lar va havoning harakatdagi oqim ining 
o ‘zaro ta’siridir. Qurilma havo oqimiga ta’sir ko'rsatadi, uning 
yo‘nalishini deformasiyalaydi, tezligini o ‘zgartiradi.
B a’zan  qurilish  te m p e ra tu ra   farqi  tufayli  ayrim  
uchastkalar orasida havo bosim ining o ‘zgarishidan hosil 
b o ‘luvchi su n ’iy m ayin shabadaga sababchi b o ‘ladi.
Sham ol boshqa iqlimiy om illar (yuzadagi havo haro- 
rati,  havo nam ligi) birga b o ‘lishi bilan tu rar-joy  qurilishi 
fazosining m ikroiqlim ini shakllantirishga t a ’sir etadi.
98


S ahro  shaharlari  tu rar-jo y   qurilishini  m e’m oriy  - 
rejaviy  tashkillashtirishdagi  asosiy  talablardan  biri  — 
chang-to‘zonlisham oldan himoya  hisoblanadi.
Turar-joy qurilishini chang-to‘zonli shamoldan him o­
yalash  m aqsadidagi  tashkillashtirish  uslublari  quyidagi- 
lardan  iborat:
1. Shamol oqimiga qarshi qurilish va ko‘kalamzor ko‘ri- 
nishidagi uzluksiz t o ‘siqlar tizim i  hosil  qilish.
2.  Zichligi va qavatliligi bo'yicha nisbatan bir zayldagi 
rejaviy strukturali qurilishni shakllantirish.
3.  Katta ochiq fazolarni yashil  nihollaryoki obodon- 
lashtirish unsurlari bilan qism larga ajratish.
4.  T u rar-joy  guruhlari  strukturasiga  m aktabgacha 
boMgan muassasalarni joylashtirish.
5. T urar-joy majmuasiga yaxlit xizm at ko‘rsatish m u- 
assasalarini joylashtirish.
6. Shamolning ko‘proq bo‘ladigan yo‘nalishga реф еп - 
dikulyar ravishda  keng k o ech alar joylashtirish va sham ol 
kuchini, ham da ko‘chalardagi chang to ‘zonni pasaytirish 
uchun ko‘chalarni ko‘kalam zorlashtirish.
7. Turar-joy binolarini Ь аф о  etishda yuqori darajadagi 
changdan himoyalash hossasiga ega b o lg a n  konstruksiya- 
lar q o ‘llash  (28-rasm ).
H im oya turidagi hovlilarga ega b o ‘lgan turar-joy gu­
ruhlari  m e ’m oriy-rejaviy strukturasining tuslari:
1. «S» va «О» simon shakldagi alohida bloldardan iborat.
2.  Birgalikda bino qilingan xizm at k o ‘rsatish joylariga 
ega bo‘lgan katta olcham li uy-majmualar.
3.  O ra sid a   h o v lila r jo y la s h u v c h i,  ta s m a s im o n   ix- 
ch am  uylar.
99


28-rasm . 
15  m in g  kishilik tu ra r-jo y  m ik ro ray o n i  va c h o ‘ziq 
shaklidagi,  h a m d a  ae ro g e lio te rm ik  o ‘q  b o ‘ylab jo y la sh g an   800— 
1000  kishilik  tu ra r-jo y   bloklari  tu ra r-jo y   h u d u d in i  sh a m o ld a n - 
c h a n g d a n  him oyalaydi.
a
  — 
shaharni  aerogeliotermik  y o ‘naltirish;  b
  — 
turar-joy 
kvartallar qurilishining  rejasi;  с  —  «иу  blok»  turidagi  turar-joy 
hovlisi.
4.  «Ari  ini»ga o ‘xshash y o p iq  tizim d ag i qurilish.
5.  Y u q o rid a  sa n a b  o ‘tilg an  s tru k tu ra la rn in g  b a rc h a si- 
ning o ‘zida m ujassam  etgan q u ram a q o ‘rinishdagi tizim  (29- 
rasm ).
S a h ro  va y arim  sa h ro  zonalarid ag i tu ra r-jo y  h u d u d la - 
rin i tash k illash ti rishdagi  asosiy talab lar:
— yig‘no qlik;
—  m e ’m o riy  rejaviy s tru k tu ra n in g  yopiqliligi.
B un g a e n g  m u h im  ta la b  — c h a n g - to ‘z o n   hosil  qiluv-
c h i  m a n b a la rn i  u z o q la s h tiris h , su g ‘o ris h  ta sh k il  e tish  va 
h u d u d n i su v  b ila n   t a ’m in la sh   h iso b la n a d i.
E k stre m a l s a h ro  iqlim i sh a ro itid a  jo y la sh g a n  s h a h a r­
lard a t o ‘laqonli tu ra r-jo y  m u h itin i yaratishdagi ijobiy misol
100


2 9 -ra sm . 
S a h r o   s h a r o i t i d a   t u r a r - j o y   q u r ilis h i  (V .A . 
K a ra m o 's h e v   b o 'y ic h a ) 
a  —  markazga  qarab  bino  qavatlar 
sonining oshib  borishi  tartibidogi shahar rejasi shahar tepasidagi 
chang-to ‘zonni eng kam miqdorida ushlab qolinishini ta ’minlaydi; 
b, с — qurilishning yopiq tizimi (hujayrali va blok turidagi) chang- 
to ‘zon  tajovvuzi  o ‘choqlarini  bartaraf etadi  va  changli  quyuq 
qatlamli yo ‘nalishiarini kamaytiradi; d  — tasmasimon qurilishlarda 
chang  to ‘zonning  aktiv  о ‘tish  kuzatiladi,  biroq  chang-to‘zon  ta- 
javvuz о ‘choqlari bo ‘imaydi.
t a r iq a s id a   S h e v c h e n k o ,  N a v o iy ,  Z a r a f s h o n ,  G a z li, 
C h a rjo u , Y an g i  U z e l  s h a h a rla rin i  k o ‘rsa tish   m u m k in .
N a v o iy ,  B u x o ro n in g  sh a rq  ta ra fid a  jo y la sh g an  b o ‘lib 
k o ‘k a la m z o r o ‘sim lik lar,  fa w o ra la r, c h o ‘m ilish havzalari, 
issiq iqlim  sh aro it u c h u n  xarakterli b o ‘lgan o b o d o n lash ti- 
rish n in g  z a m o n a v iy  e le m e n tla ri b ila n   rejaga eg a b o lg a n  
sh ah ard ir.  N avo iy  sh a h a rin in g  h u d u d i fu n k sio n al ravishda 
sa n o a t, tu ra r-jo y  va d a m  olish z o n ala rig a  ajratilib  rejalan- 
gan.  Seliteb va sa n o a t zo nalari orasid a u c h ta  k o 'k a lam z o r- 
lash g a n   p o lo sa d a n   ib o ra t s a n ita r  h im o y a  z o n a si  m avjud. 
T u ra r-jo y  q u rilish id a galereyali u y la r k o 'p ro q .  K o ‘kalam - 
z o rla rn i su g 'o rish   u c h u n -m a x s u s  a riq  tiz im i  x iz m a t qila­
di.  lrrigatsiya ta r m o g cida ariq larn i  u n c h a  k a tta  b o lm a g a n  
h o v u z la r o 'lc h a m ig a  kengaytirish k o 'p ro q  q o 'lla n ila d i.  Bu 
e s a  s h a h a r m ik roiqlim ini y a n a  h a m  yaxshilaydi.  S h u   nuq- 
ta i  n a z a rd a n  s h a h a r m ik ro ra y o n larin in g  b e z a k li-s u g ‘orish
101


tizim i diqqatga sazovordir.  U  bir-biri  bilan  birlashtirilgan 
o c h iq   tem irb e to n   a riq   va  tarnovlardan  ib o rat  26  ta 
basseyndan  iborat b o ‘Iib,  unga  m ahalliy tabiiy toshdan 
bajarilgan  haykallar  kom pozitsiyasi,  bezaklik  devorlar 
q o ‘shilgan  ko‘p so n li  favvoralar ham  kiradi.
Farxod faworasi ham  o ‘ziga hos. 0 ‘lik sahroda shahar 
yaratish  m ehnatkash  halqning afsonaviy timsolidir.  O g‘ir 
m eh n a t  bilan  c h iq a d ig a n   suv  —  0 ‘zbekistonda  hayot, 
yaratuvchanlik belgisidir.
Q izilqum  ch o 'li o ‘rtasida —  0 ‘zbekiston oltin qazib 
chiqarish san o atin in g  m arkazi  — Z arafsh o n  shahrin ing 
k o ‘p  qavatli  uylari qad k o ‘targan.
Tog‘ c h o ‘qqilari orasida — energetiklarning obodon- 
lashtirilgan shahar N urek vujudga kelgan.
H ech   q an day   m u b olog ‘asiz  0 ‘zbekiston  poytaxti 
T oshkent shahrini quruq issiq iqlim sharoitidagi  nam una 
sh ah ri  deyish  m um kin.  Bu  yerdagi  tu rar-jo y   qurilishi- 
ning asosiy tam oyillari  —  om m aviy industrial,  iqlim   va 
h alqn in g  m illiy  a n ’an alari  hisobga  olingan  individual 
m e’m oriy yechimlardir.
102


X O TIM A
T a b ia t,  a t r o f - m u h i t  va j a m iy a tn in g  o ‘z a r o   m u n o s a -  
bati  m u a m m o s i m u ra k k a b  va k o ‘p q irralid ir.
B iro q   s o ‘n g g i  y illa r d a   s h a h a r s o z lik d a g i  a y rim   s o h a  
y o ‘n a lish lari y etarli d a ra ja d a  a n iq lik  b ila n  o ‘zin i  n a m o y o n  
e td i.  M a z k u r  o ‘q u v  q o ‘lla n m a s id a  s h a h a r s o z lik  e k lo g iy a- 
s in in g  n a z a riy  a s o s la r in in g  y o ritis h   m a s a la s i  h o h   O cz b e - 
k isto n  respublikasidagi ek o lo g ik  ah v o l  m u a m m o la rin i,  h o h  
fa n  v a  a m a liy o tn in g  q o 's h n i so h a la rid a g i s h a h a rso z lik  loy- 
ih a la s h tiris h d a g i  k e n g  q a m ro v li  m u a m m o la r in i  m a jm u iy  
y o ritish n i b elg ilab  b e rd i.
0 ‘q u v  qoM lanm asi aso siy  h o la tla rn i b a y o n  e tis h d a  d a -  
stla b k i u slu b iy  y o ‘lla n m a  e k o lo g ik  ta la b la rg a  ja v o b  b e ru v - 
c h i  s h a h a r s o z lik   lo y ih a la s h n in g   a y r im   m a s a la la r i n in g  
m u a y y a n   y e c h im la ri  u s u lin i a n iq la s h   m u a m m o s i n i  k o ‘- 
rishga b o ‘lgan y o n d a s h u v  tizim ig a y o ‘n a lg a n lik  b o ‘lib qoldi. 
B u esa m u a m m o n in g  nazariy asoslarini ijobiy o ‘zlashtirishda 
a m a liy  a h a m iy a t k a s b  e ta d i.
Q o 'lla n m a d a ,  0 ‘z b e k is to n d a g i  e k o lo g ik  h o l a t  b ila n , 
s h a h a rs o z lik n i lo y ih a la s h n in g  a so siy  d a r a ja la rd a g i  ta b ia t­
n i m u h o fa z a  q ilish  ta d b irla rin i  ish la b  c h iq is h  b ila n  b o g ‘liq 
b o 'l g a n   a s o s iy   n a z a r i y   m u a m m o l a r   b a y o n   e t i l g a n , 
s h a h a r s o z lik   c h o r a -   ta d b ir l a r in i  e k o lo g ik   s a m a r a d o r lik  
m a sa la la rig a  e ’tib o r  q a ratilg an .
A t r o f - m u h i t   b o s h q a r u v id a ,  i n s o n   h a y o t   fa o liy a ti 
u c h u n   m a q b u lro q  s h a ro itn i s h a k lla n tir is h d a  s h a h a rs o z lik  
y e c h im la rin in g  a h a m iy a tin i oshirish ta b ia t v a  ja m iy a t o ‘rta- 
sid a g i m u n o s a b a tn i a n iq la s h d a  e k o lo g ik  b ili m la r  n a fa q a t
103


s h a h a r   q u rilish i  v a   x o ‘jalig i  b o ‘y ic h a   ta y y o rla n a y o tg a n  
m u tax assisn in g  k asb iy  tayyorgarligida  ekologik b ilim n in g  
rolin i belgilaydi, s h u  bilan  birga shaharsozlikda  loyihalash- 
tirish ja ra y o n id a  e k o lo g ik   fik rlash n in g  q a n c h a lik  m u h im  
o m il  e k a n lig in i k o ‘rsa tad i.  A xir  m u h itn i  u rb an iz asiy a la - 
shu v i  b ila n   b o g i i q   m u a m m o n i  h o m - h a ta la   va  b e s a m a r 
y e c h im la rin i  izla sh   o rq a li  e m a s,  ijtim o iy ,  e k o lo g ik ,  te x ­
n ik ,  iq tiso d iy   v a  b o s h q a   m a jm u iy   c h o ra la r n i  q o ‘llash 
orqaligina hal qilipishi  m um k in.
B a rch a  h o la tla rd a  s h u  ju m la d a n  sh a h a rso z lik d a  h a m  
inson  va a tro f-m u h it h u d u d i ya&ona b ir b u tu n   d e b  qarali- 
shi lozim .
104


F O Y D A L A N IL G A N   ADAB1YOT
1.  Указ  П резидента  Республики  Узбекистан  «О  мерах  по 
дальнейш ем у соверш енствовани ю  архитектуры  и  градострои­
тельства в Республике Узбекистан». - «Правда Востока» от 27 ап­
реля  2002.
2. «Градостроительный  К одекс  Республики Узбекистан». - 
«Н ародное слово»  от 4 ап реля 2002.
3. 
Qosimova  S.  Т.,  Shojalilov Sh.,  Quranova  О.  A.
  «Shahar­
larni  rejalashtirish, qurish va rekonstruksiyalash»  0 ‘q u v q o ‘llanm a. 
OA  T A Q I,  2001.
4 . 
Q osim ova  S . Т.,  S h o ja lilo v   S h .,  X odjayev  S .A ., 
Qambarov D. S.,  Tolipova  N.  Z.
 
B ino  va  in sh o o tlam i  sinash 
m etrologiyasi.  0 ‘quv  q o 'lla n m a  T A Q I,  2003.
5. 
Новиков  Ю.  В.,  Бекназов.  P.  У.
 
О храна  окруж аю щ ей 
среды. Т аш к ен т,  1992.
6. 
Никитин  Д.  П.,  Новиков  Ю.В.
 
О круж аю щ ая  среда  и 
человек.  -  М .:  В ы сш ая 
ш к о л а , 
1980.
7.  Э кологи я  —  забота  общ ая:  сб.  статей  М.;  П роф издат
1990.
8. 
Убайдуллаева Р.У.,  Ильшинский  И.И.
 Атмосферный  CCJ 
дух и  здоровье человека. Т аш кен т;  М ед и ц и н а.,  1986.
9. 
Чистякова С.Б.
 
О храна окруж аю щ ей среды .  М .; С трой- 
издат,  1988.
10. 
Новиков  Ю.Ш.
 
О храна  окруж аю щ ей  среды .  Таш кент; 
Укитувчи,  1993.
11. 
Шодиметов  Ю.Ш.
 
Введение  в  соц и оэкологи ю .  Т аш ­
кент;  Укитувчи,  1993.
12. 
Сайдаминов  С.С.
 
К раткий  сл о в ар ь-сп р ав о ч н и к  по  и н ­
ж енерной  экологии Т аш кен т.  У китувчи,  1993.
13.  Градостроительны е средства о зд о р о в л ен и я  городской 
среды . С б о р н и к  научны х трудов.  К иев;  К и ев  Н И И П Г  радост- 
роительство,  1980.
14. С п равочн и к проектировщ ика.  Градостроительство.  М.; 
С трой издат,  1978.
15. 
Зельцер 
Э.
  Градостроительные аспекты  защ иты от шума. 
М .;  С тройиздат,  1979.
16.  Ш ум озащ ита  и  градостроительство.  М .;  С тройиздат, 
1966.
105


17. Вопросы улучшения окружающей среды. Тематический 
сборник  научных трудов.  Челябинск;  Ч П И ,  1982.
18.  КМ  К  2 .0 8 .0 1 -9 4 .  « T u rar-jo y   bi no  lari».  T o sh k e n t; 
Goskomarxitektstroy,  1995.
19.  KM K 2.07.01-94  Shaharsozlik.  Shahar va  qishloq joylarini 
rejalashtirish  va  qurish.Tashkent,  Goskomarxitektstroy,  1994.
20. 
Николаевская И.А.
 «Благоустройство городов».  М.; Выс­
ш ая  школа,  1990.
21.  Бирюков 
Л . Е . .  
Основы  планировки  и благоустройства 
населенных  мест  и  промыш ленных  территорий.  М .;  Высшая 
школа,  1978.
22. 
Черепанов  В.А.
  Транспорт  в  планировке  городов.  М.; 
Стройиздат,  1981. 
%
23.  А рх и текту р н о -стр о и тельн о е  р а й о н и р о в а н и е   С р ед ­
ней  А зии.  П о со б и е  д л я  п р о е к ти р о в ан и я  ж илы х  и  о б щ е­
ствен н ы х   зд а н и й   IV  С т р о и т е л ь н о -к л и м а ти ч е с к о й   зоны . 
Т а ш к е н т ;  Т а ш З Н И И Э П ,  1971.
24. 
Реймерс Н.Ф.
 Охрана природы и окружающей  человека 
среды:  Словарь-справочник.  -  М.;  Просвещ ение,  1992.
25. w\vw. nature, uz.
26.  Закон  Республики  Узбекистан  «Об  охране  природы» 
9 декабря  1992 г.  №   754  - XII.
27.  Закон  Республики  Узбекистан  «Об особо охраняемых 
природных территориях»  7 мая  1993  г,  №   871-  XII.
28.  Н ациональный доклад о состоянии  окружающей  сре­
ды  (2001  г) Т:  Госудаственный  комитет  Республики  Узбекис­
тан по охране  природы.  2001  г.
29. 
Коваленко П.П.
 «Градостроительная климатология». Горь­
к и й ,  ГТУ,  1980. 
,  n-mr’iiifflt 
7  
' 7
30. 
Шадиметов  Ю.Ш.
  «Региональные  проблемы  социаль­
ной  экологии». Т.;  Узбекистан,  1992.
31. 
«Atrof-m uhitni  m uhofaza  qilish»  Uslubiy  q o ‘llanm a. 
Toshkent,  1995.
32.  K M K   2.07.01-94  Градостроительство.  П ланировка  и 
застройка  городских  и  сельских  поселений.-Т.:Госком архи- 
тектстрой  Руз.,  1994.
33. Справочник проектировщика. Градстроительство. (Ох­
ран а окружающей среды).  М.;  Стройиздат,  1986.
34. 
Машинсий  В.Л,  Зало?ина  Е.Г.
  «Проектирование  озеле­
н ен и я жилых районов».  М.;  Стройиздат,  1978.
106


35.  Горохов 
В.А.
  «Городское  зеленое  строительство».  М.; 
Стройиздат,  1991.
36.  Рекомендации  по охране окружащей среды в районной 
планировке.  Ц Н И И П  градостроительства Госгражданстроя.-М.; 
Стройиздат,  1986.
37.  Руководство по учету в проектах планировки и застрой­
ки городов требованиий снижения уровней шума. Ц Н И И П   гра­
достроительства Госгражданстроя.-М.; Стройиздат,  1984.
38.  Руководства по оценке  и регулированию ветрового ре­
жима жилой застройки.  Ц Н И И П  градостроительства 1'осграж- 
данстроя.-М .;  Стройиздат,  1986.
39.  Руководство по составлению раздела (охрана природы 
и  улучшение  окружающей  среды  градостроительными  сред­
ствами)  в  проектах  планировки  и  застройки  городов,  посел­
ков и сельских населенных пунктов. Ц Н И И П   градостроитель­
ства  Госгражданстроя.  -  М.;  Стройиздат,  1982.
40.  «Пресс ТИ Ж »  №   21  от  20.05.04  г.
41. 
Римша А.Н.
  «Градостроительство  в  условиях  ж аркою  
климата».-  М .;  Стройиздат,  1979.
42. 
Гутнов  А.Э.,  Глазычев  В.Л.
  «М ир  архитектуры:  Лицо 
города».-  М.;  М олодая  гвардия,  1990.
43. 
Владимиров  В.В.
  «Идеи  экологии  человека  в  управле­
нии городом».  М .; Урбоэкология,  1990.
44. 
Казначеев В.П.
 «Проблемы экологии человека в управ­
лении  городом»  М .;  Урбоэкология,  1990.
45. 
Казначеев В.П.  Прохоров Б.Б.,  Вишаренко B.C.
  «Эколо­
гия  человека  и  экология  города:  комплексны й  подход».  Сб.: 
Экология человека в больших городах. Л .;  1988.
46. 
Ревич Б  А .,  Сает Ю.Е.
 «Эколого-геохимическая оценка 
окружающей среды промыш ленны х городов».  М.; Урбоэколо­
гия,  1990.
47. 
Вишаренко B.C.
 «П ринципы управления качеством о к ­
ружающей  среды  городов»  М.;  У рбоэкология,  1990.
48. 
Григорьев А А .
  «Города и окружающая среда.  Космичес­
кие  исследования».-  М.;  Э К С М О ,  2002.
49. 
Одум Ю.
 «Основы экологии».  -  М .;  Мир,  1999.
50. 
Никитин Д .П .,  Новиков  Ю.В.
  О круж аю щ ая  среда  и 
человек  -  М .;  1996.
51. 
Салиев А., Атажанова У.
 «Роль городов  в переходный 
период»  / /   Экономический  вестник  Узбекистана,  №   1  — 2  /  
2003.
107


11 о v a
M D X   d av latlari  q atn a sh c h ilari  A ssam blevasinin g
x alq a ro   ta sh k ilo tla rg a ,  p a rla m e n tla rg a   va  m ustaqil 
d a v la tla r  x a m d o 'stlig i  m a m lak a tla rig a
M u ro ja a t
E ko lo gik  v a z iy a tin g   ogM iiashib  b o ra y o tg a n lig i,  u n in g  
ja h o n   h a m d o 'stlig i  b a rc h a   d avlatlari  ah o lisi n in g   h ay o ti  va 
s a lo m a tlig ig a   b o ‘lg an   sa lb iy   t a ’s ir in in g   u lg 'a y ib   b o ris h i 
m u n o sa b a ti  b ila n   fu q a ro la r,  x a lq a ro r  ta s h k ilo tla r,  ja m o a t 
b irlash m a lari  va h a ra k a tla rin in g  h a v o tirla n ish i  va ku yinish iga 
q o 'sh ilish a d i. 
к
E kologik  xavfsizlik  h a r   b ir  davlat.  m illiy   xavfsizligining 
a jr a lm a s   q is m i  b o ‘lib   q o l a d i .  M D X   p a r l a m e n t l a r a r o  
A ssam bleyasi vujudga  kelayotgan ekologik falo k atlarn in g  bosh 
sa b ab ia rid an   b iri  d e b   u m u m iy   qabul  q ilin g an   m illiy   eko logik 
siy o satn in g   m avjud  em asligi  d eb   h iso b lay d i.
Y angi  ijtim o iy -iq tis o d iy   a m a liy o tn i  m u v o fiq la sh tirish  
usullarini tu b d an  va paysalga solm ay qayta k o 'rib  chiqish  lozim. 
H ozirgi  zam o n   bo sqichidagi  bosh  q ara m a-q a rsh ilik la rd an   biri 
b u   o 'zg arish larg a  m u ta n o so b   b o ‘lgan  iqtisodiy   o 'z g a rish la r  va 
o m m av iy   fikrlashni  o ‘zgarish  ja ra y o n i  orasidagi  alo q alarn in g  
v a q tin c h a  uzilganligida  d eb  h isoblanad i.  S h u n in g  u c h u n  aholi, 
jam iyat va tabiiy m uhitning ekologik xavfsizligiga bo ‘lgan ekologik 
tax d id n i  b a rta ra f etish  m ex an izm in i  ishlab  c h iq ish   va  y o ‘lga 
q o ‘yish  n ih o y atd a   m u h im   m u a m m o   b o 'lib   k o ‘rin ad i.
X X I  a sr  b o ‘sa g ‘a sid a ,  M D X   a ’z o la ri-d a v la tla ri  p a rla - 
m e n t  a ’z o la ri,  in so n iy a tn in g   b u g u n g i  va  kelajagiga  b o ig a n  
m a s ’u liy a tla rid a n   kelib  c h iq q a n   h o ld a   h a m   m illiy   m a n fa a t- 
larg a,  h a m   y a n g i  d u n y o   e k o lo g ik   ta r tib la r   q u rilish i  bosh 
m asalalarig a  m o s  keluvchi  ek o lo g ik  siyosat  p o y d ev o ri  q o ‘yil- 
g an   ek olo g ik  xavfsizlik  h aq id ag i  x alq a ro   K o n v e n siy a  tay y o r- 
lash n i  b o sh lash   tash ab b u si  b ila n   c h iq d ila r.
M D X   d a v la tla ri-q a tn a sh c h ila ri  P a rla m e n tla ra ro   A ssam ­
bleyasi  o 'n in c h i  p le n a r   yig‘ilish id a  q ab u l  q ilin g an .
(6 -d e k a b r  1997-yilda  qab u l  q ilin g an   1 0 -so n li  q a ro r).
108


M atnda  uchraydigan ayrim  so‘z  va  iboralarning
izohli  lug‘ati:
Aeratsiya
 
— turli  muhitiarga tabiiy va su n ’iy rayishda havo yetkazilishi. 
Aglomeratsiya
 
—  sh a h ar  va  q o ‘rg‘onlarning  tu rli-tu m a n   intensiv 
alo q alarb ilan   m urakkab d in am ik tizim g a birlashuvidan  kelib chiqadigan 
u m u m la s h m a .  Bu  tabiiy  m u h itd a   c h u q u r   o ‘z g a rish lar,  u rb o -  va 
agrotsenozlar  egallaydigan  o ‘ziga  xos  hududiy  m arkazdir.
Albedo  —
  yuzaning  akslantirish  qobiliyatining  qiym ati.
Bel
  —  shovqin  darajasining  oMchov  birligi.
Drenaj 

  yer  osti  suvini  m uvofiqlashtirish  uchun  quvur  va  xan- 
d a q lar  tizim i.
Ekzogen
 
—  tizim lardan  tashqarida  o'tuvchi  hodisalar.
Ekologiya  —
  atro f-m u h itn i  o ‘rganuvchi  fan.
Endogen  —
  tizim lar  ichida  boMadigan  hodisalar.
Grant
 —  asos  va  zam in.
Kadaslr
  —  bir  tizim ga  tushirilgan  m a’lum otlar.
Landshaft
  —  hududning  ko‘rinishi.
Monitoring —
 insonni o ‘rab olgan tabiiy m uh itn in g  holatini baholash 
va bashorat  qilish  bo'yicha  kuzatish tizim i.
Qurilish insolyatsiyasi
 — h ar xil obyektlarga quyosh  nurining bevosita 
ta ’siri.
Radiatsiya  —
  n u r  taralish  darajasi.
Rekreatsiya  zonalari
  —  odam larning  q u w a tin i  va  sog‘lig‘ini  tiklash 
zonalari.
R e ly e f-
 joyning xustisiyati.
Seliteb  zonalar  —
  tu ra r-jo y   yashash  h u d u d la rin in g   joy lash g an  
m intaqalari.
Suglinok 

  sog‘  tuproq.
Urbanizatsiya  —
  san o at  va  aholining  yirik  shaharlarda jam lanishi, 
jam iyat  taraqqiyotida  sh a h a r  m avqeyining  oshishi.
Qisqartma  so‘zlar:
C hY K   -   chegaraviy  yo‘l  q o ‘yiluvchi  konsentratsiya.
AH  —  atm osfera  ifloslanishining  m ajm uiy  indeksi.
C h G T Q   —  c h a n g -g a z  tozalash  q u rilm alari.
N K   —  neft  konsem i.
G X F U   —  gidroxlorftoruglerod.
X F U   -   xlorftoruglerod.
O Y eM   —  o zo n n i  yem iruvchi  m oddalar.
A JG T   —  aholi  jo y larin in g   g uruhli  tizim i. 

B H T   —  biologik  hu d u d iy   tizim .
G IP   —  global  isishning  potensiali.
109


M U N D A R I J A
I  bob.  0 ‘zbekiston  ekologiyasi....................................... 3
1.1- 0 ‘zbekiston  Respublikasida atrof-m uhitni 
muhofaza qilish  bo‘yicha  m u am m o lar...............................8
1.2.  Biologik xilm a-xillik............................................... .......  10
1.3.  Biologik xilm a-xillikni saqlab qolish  b o'yicha 
strategik va harakat  rejasi....................................................... 11
1.4. Atrof-muhit m uhofazasi sohasida faoliyat 
ko'rsatayotgan tash k ilo tla r.................................................  13
1.5.  0 ‘zbekiston atrof-m uhitini  m uhofaza qilish
bo ‘yicha q o n u n c h ilik ................ ...................................... . 
16
1.6.0 ‘zbekistonda atrof-m uhitga dpir
m u am m o la r................................................ ........... ......... !i...  19
1.7. A trof-m uhitga doir xalqaro h u jjatlar........................... 20
1.8. A trof-m uhitga do ir milliy va m intaqaviy dasturlar...  21
II  bob.  0 ‘zbekiston  Respublikasida  ekologik
holat  va  ekologik  xavfsizlikni  ta ’m in lash ..................... 23
11.1. A trof-m uhit  h o l a t i .........................................................23
11.2. Atm osfera havosining um um iy h o la ti........................30
11.3.  Statsionar m anbaalarining atm osfera
havosining ifloslanishiga ta ’s ir i............ :.............................. 34
11.4. Atmosfera havosining ifloslanishiga harakatdagi 
m anbaalam ing t a ’s i r i .......................................................... ...  36
11.5.  O zon qatlam ining y e m irilish i....................................39
11.6.  Iqlimning o :zgarishi.......... ........................................42
11.7.  Havo m uhitining m o n ito rin g i....................................44
III  bob.  Shaharsozlik  loyihalashning  ekologik 
a so s la ri............................................................................... 47
111.1. Shaharsozlik konsepsiyalari........................................47
111.2. Akvatoriy va yer osti  m akoni urbanizasiyasi 
(Loyihaviy hayolparastlikdan h aq iq atg a)..........................56
111.2.1.  Shaharni dengizga s u r is h ........................................ 56
111.2.2. Y er ostida yashash'ham  yom on e m a s ................. 60
111.3. H ududni landshaft-ekologik va funksional-
rejaviy z o n a la s h tirish .......... ................................................ ;  61
111.4.  Landshaft-rekreatsion h u d u d la r................................ 63
110


111.4.1.  M intaqaviy rekreatsion tizim lar............................ 63
111.4.2. S hah ar va sh ahar-atrof rekreatsiya zonalari.........66
111.5. Noqulay va shikastlangan hududlarni o'zlashtirish.....67
111.6.  H ududning injenerlik tayyorgarligi va uni  hatarli 
geologik va gidrogeologik hodisalardan muhofaza e tis h ...... 70
111.6.1.  H ududning injenerlik tayyorgarligi b o ‘yicha
tad b irlar.....................................................................................70
II 1.6.2. Vertikal  rejalashtirish.  D re n a j.................................71
II 1.6.3.  Xatarli geologikjarayonlardan him oyalash.........74
111.7. Shaharlarning hududiy rivojlanish ekologik 
tam o y illari..... ........ .............. ............... ...................................75
111.7.1.  Ekstrem al tabiiy-iqlim iy sharoitlarda 
shaharlarning joylashish va  rivojlanish xususiyatlari.....75
111.7.2.  S u n ’iy sug‘orish,  suv obodonlashtirilishi,
suv  oqim ining  o 'z g a rtirish .................................. ...............79
IV bob. Shaharsozlik ob’ektlarini loyihaiashda ekologik 
masalalarni hal e tis h ................................................................80
IV. 1.  Sanoat ob ’ektlarini joylashtirishda havo
havzasini h im o y a la sh ............................................................ 80
IV.2. S h ah ar m uhitini tran sp o rtn in g  zararli
ta ’siridan h im o y alash ...... .......... .......................................... 84
IV.3. Turar-joy hududining mikroiqlimini yax sh ilash .....95
IV.3.1. T urar-joy  qurilishining insolyatsiyasi.................. 95
IV.3.2. T urar-joy qurilishining a e ra tsiy a si....................... 98
X otim a
....................................................................................... 103
Foydalanilgan a d a b ivo t
.........................................................105
Ilo v a
..................... . . . _ U ........................ ..............................[09


Saodat Toshevna  Qosimova, 
Shokomil Shojalilov, 
0 ‘lgaAleksandrovna Bader
ATROF-MUHITNI  MUHOFAZA QILISH 
VA  SHAHAR  IQLIMSHUNOSLIGI
0 ‘zbekiston   R esp u b lika si  O liy  va  o ‘rta  m a xsu s  t a ’lim   vazirligi 
tom onidan  turdosh  o liy  о ‘q u v  y u rtla ri  uchun 
о  ‘q u v  qo ‘U anm a  sifa tid a   tavsiya  etilgan
11  q ism
M u h a r r ir  
M .P o 'la to v  
M u s
Download 3,94 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   17




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish