Atrof-muhitni muhoemaqilish iqlimshunosligi

©   S.T.Qosimova,  Sh.Shojalilov,  O.A.Badcr 
©   «Istiqlol»  nashriyoti,  2005-y.

---

I b o b .  0 ‘ZBEK(ST0N EKOLOGIYASI
B izni  o ‘ra b  tu r g a n   m uh.it e k o lo g iy a s i,  y a ’ni  s a y y o ra - 
m iz d a  b a rc h a  m a v ju d o tn in g  borligi a lla q a c h o n  ©1am a h lin i 
havotirga so lm o q d a .  In so n iy at b u  m u a m m o g a  b ir n e c h a  o ‘n 
yillardan beri a h a m iy a t b e ra  b o sh la d i, ay n iq sa kishilar q a to r 
e k o lo g ik  h a lo k a tla r n in g  g u v o h i b o M g an larid an   k ey in   «yo 
h a y o t,  yo   m a m o t»   a z a liy   sa v o l  d o lz a r b lik   k a s b   e td i. 
X y su s a n , s o ‘nggi o ‘n y illik lard a  a s rn in g  e n g  yirik fojiasi — 
O ro l d e n g iz in in g  q u rib  b o ris h i  m u a m m o s i 0 ‘z b e k isto n  v a 
sh u   d e n g iz g a   tu ta s h   q o ‘s h n i  r e s p u b lik a la r   a h li  u c h u n  
ay n iq sa ah am iy atlid ir.
B ir v a q tla r b u tu n   m in ta q a  a h o lisig a   h a y o t va x o tiija m  
iim r o ‘tk a z is h n i t a ’m in la g a n   O ro l,  b u g u n g i  k u n d a  b u tu n  
O r o lb o ‘yi  e k o tiz im ig a  j u d a   k a tta   z a r a r  k e ltirib ,  o d a m la r  
s o g ‘lig ‘in in g  y o m o n la s h u v i  b ila n   b o g ‘liq   o g ‘riq  v a  m u s i- 
b a tla r  o lib  k e lm o q d a .
B M T  m a ’lu m o tla rig a   k o ‘ra ,  O r o l  d e n g iz in in g  q u rib  
q o lg a n   tu b id a n  yiliga  700   m in g  t o n n a g a c h a  z a ra rli  tu z la r  
m in g   k ilo m e tr d a n   o r tiq r o q   ra d iu s g a   ta r q a lib ,  u la r d a n  
A in u d a r y o   d e lta s in in g   h a r  g e k ta r  t u p r o g ‘ig a  5 0 0   kg d a n  
k o ‘p r o g ‘i  k elib  tu s h m o q d a .  Q o r a q a lp o g ‘is to n n in g  h a r   10 
m in g  ah o lisig a 938 te ri kasalliklari t o ‘g ‘ri k e lm o q d a .  B u esa 
b u tu n   0 ‘z b e k is to n   b o ‘y ic h a   o li n g a n d a n   ikki  b a r o b a r  
k o ‘p ro q d ir.  O ro l  krizisi  n a fa q a t tib b iy ,  y e c h im i ju d a  k a tta  
s a r f la r  ta la b   q ilu v c h i  iq tis o d iy ,  ijtim o iy  v a   m a is h iy   m u -  
a m m o la m i  h a m  k e ltirib  ch iq ard i.
3

---

Shunday b o lsad a, davlat  bu sarf xarajatlarni  o‘z zim- 
masiga  olayapti,  u  yerga  tibbiy  yordam lar yuborilyapti, 
kasalxona,  m aktab,  kollej,  litsevlar qurilyapti,  tu rarjo y  
qurilishi davom etayapti.  Ko‘pgina turli jamg'armalar, shu 
jum ladan  besh  M arkaziy  Osiyo  davlatlarining  xalqaro 
«Orol» fondi tuzilgan.  Bu jam g‘arm ada  ushbu davlatlar 
prezidentlarining shaxsan  ishtiroklari ahamiyatga  molik 
hodisadir. Tashkilotning ustuvor yo‘nalishi ijtimoiy soha- 
ni rivojlantiristrbo‘lmoqda.  Busiz Orolbo‘yi  mintaqasida- 
gi ekologik muvozanat hali  uzoq yillar tiklanolmaydi.
%
Odamlar fojiasi tabiat fojiasi bilan chambarchas bog‘- 
langan.  Dengizm'ng qurishi  unga to ‘ldirib b o ‘lmaydigan 
darajada katta ziyon keltirdi.  Mintaqadagi ekologik  muvo- 
zanatning buzilishi,  ko‘pgina  hayvonot turining, o ‘sim- 
liklarning  q ator  vakillarining  yo‘qolishiga  olib  keldi. 
Yalang‘ochlanib qolgan Orol tubining ulkan hududida esa 
yana bir sahro hosil bo‘lib, faqat yaqin-atrof emas, boshqa 
mintaqalardagi odam larning hayot faoliyati m e’yoriga va 
tabiatga xavf solmoqda.
Shu nuqtai nazardan Orolbo‘yi haqida gap ketganida 
insonning  o ‘ylamasdan  qilgan  faoliyati  atrof-m uhitga 
qanday zarar keltirishi  mumkinligi  haqida  ham m a vaqt 
unutmaslik lozim. Atrofimizdagi ekologiya deganda — tu ­
rarjo y va shaharlarning ozodaligi, o ‘rm on va bogelarning 
ko‘kalamzorligi, osmon va suv havzalarining musaffoligi- 
ni tushunish kerak.  Faqatgina bizni qurshab turgan tabiatga, 
olamga nisbatan ehtiyotkorlik bilan munosabatda boMgan- 
dagina o ‘zimiz va bo‘lg‘usi avlod hayoti va faoliyati uchun 
xotiijam bo‘lishimiz mumkin.
4

---

2002-yil dekabrda 0 ‘zbekistonda  Respublikamiz huku- 
mati qoMlab qo'ltiqlashi orqali amalga oshgan atrof-muhit 
bo‘yicha PROON dasturi  Internetda www nature.uz saytini 
ochdi.  Saytning  asosiy maqsadi atrof-m uhitni  muhofaza 
qilish  masalalari,  davlat  tom onidan  imzolangan  BMT 
ekologik konvensiyasini bajarilishi haqida 0 ‘zbekiston aholisi 
va jahon jamoatchiligini to‘laroq tanishtirib borishga yo‘nal- 
tirilgan hamda dastur vazitalariga to'la mos keladi. Nature.uz 
ning  m azm uni  faqatgina  dastur  haqidagi  axborot  bilan 
cheklanib qoim ay, saytning ishtirokchilari  ekologiya va 
atrof-m uhitni  muhofazasi sohasidagi so‘nggi  yangiliklar 
bilan, 0 ‘zbekistondagi tegishli qonunchilik aktlari va xalqaro 
konvensiyalarning  matnlari bilan  tanishishlari  mumkin. 
Bulardan  tash q ari,  saytda  d astu r  doirasida  am alga 
oshirilayotgan, tugallangan  va  rejalashtirilgan  loyihalar, 
vakansiyalar, 0 ‘zbekiston haqida axborot va fotogalereya- 
lar o ‘z o ‘rnini  topgan.  Sayt  uch  tilda  (ingliz,  o'zbek  va 
rus)  berilgan.  0 ‘zbekiston  hukum atining  atrof-m uhit 
bo‘yicha PROON qo‘llab quwatlagan dasturi 2002-yil yan- 
varda  boshlanib  2004-yilning  oxirigacha  davom  etadi 
(UN D P - 0 ‘zbekiston).
Ekologiya ko‘pqamrovli soha, binobarin, kimda-kim — 
bu m uam m oning menga dahli yo‘q,  deb o ‘ylasa chuqur 
adashadi.  C hunki  ekologiya  uyim izning  ostonasidan 
b o sh lan ad i.  B u n in g   ustiga  u  o ‘z im iz n in g   shaxsiy 
salomatligimiz  uchun  yaratgan  sharoitli  tu rar  joydan 
boshlanadi.  Shu sababdan jahonshum ul va shaharsozlik 
masalalari bilan bir qatorda atrof-m uhitni muhofaza qilish 
m uam m olariga  bag‘ishlangan  m azkur  q o ‘llanm ada  biz

---

kundalikyoki oddiy qilib aytganda, maishiy muammolarga 
ham e'tibor qaratishga jazm etdik. Axir,  kundalik ikir-chi- 
kirlar ko‘pincha odatga,  ikkinchi  atvorga  aylanib qolib, 
biz eng oddiy narsalarga e’tibor berishni  unutib qo ‘ydik. 
Ularga esa ba’zan bizga yaqin odamlarningsogMiqlaribogMiq 
ekan.  Biz nim ani  tanavvul  qilayapmiz,  nima bilan  nafas 
olayapmiz, qandaysuvni  ichayapmiz — bu oddiy tushun- 
chalarning barchasi yagona umumiy tushuncha — sogMom 
turm ush  tarzini hosil  qiladi.  Sog‘lom  turm ush tarzi esa, 
ko‘proq  atro f-m u hit  holatiga  bog‘liq.  U  ham  doimiy 
e’tiborni talab qiladi va lining OTi ham salomatlikka muhtoj. 
0 ‘zimizga va biz bilan birga bo‘lganlaiga yordam berish, bu 
degan socz, o ‘zimizning, barchamizning kelajagimiz haqida 
g‘amxo‘rligimizdir.
A trof-m uhitni saqlashni tushunishga bugungi  kunda 
am alda barcha-yadroshunos olim lar, siyosatchilar, biz- 
nesm enlar,  tab o batchilar  va  boshqalar  kelm oqdalar. 
Ekologiya  m asalalarini  ko‘p  hollarda  ustuvor,  birinchi 
galdagi  m asalalar sirasiga o ‘tayotganligi  ham bejiz emas. 
Ekologik halokat chegara bilmaydi, shu boisdan har qanday 
mintaqaviy muam m o ham xalqaro e ’tiborga molik bo‘lgan 
ishga aylanmoqda.  Ekologik nosozlikni o ‘z boshidan o‘tka- 
zayotgan bizning davlatimiz, bu  masalani to ‘la-to ‘kis his 
qilgan  holda,  turli  m am lakatlarning  yordam   q o ‘lini 
minnatdorlik bilan qabul qilmoqda.
Orol m uam m osi qanchalik ulkanligiga qaramay, biz 
o ‘zim izda sanoatlashuvning asoratlarini tez-tez his eta- 
yapm iz.  B ular  havoni,  suvni,  yerni san o at korxonala- 
rining turli  chiqindilari  bilan  ifloslanishi, suv yo'llari-
6

---

ning  sayozlanishi  yoki  q u rish i,  k o ‘kalam zorlarn in g 
kamayishi va boshqalardir.  Bunga xotirjam  munosabatda 
boMish,  sustkashlik  k o ‘rsatish,  avlodning  kelajagini 
y o ‘q  qilish  d em ak d ir.  Shu nisi  qu vonarlikki,  atrof- 
m uhitni  saqlash  m asalalari  xoh  m ahalliy,  xoh  halqaro 
darajada b o ‘lgan  uchrashu vlard a,  te z -te z   m uhokam a 
masalasi bo ‘lm oqda.
0 ‘zbekiston mustaqil davlat  manfaatlariga javob bera- 
digan  mustaqil ekologik-iqtisodiy siyosat olib bormoqda. 
Shu  m unosabat bilan tabiatga tuzalm aydigan jarohatlar 
yetkazmasdan  uning ne’matlaridan qay yo‘sinda foydala- 
nish,  turli  yo‘nalishdagilarni  qanday  b artaraf etish  va 
jamiyatning ekologik va iqtisodiy manfaatlarida o'zaro ham- 
jihatlikka erishish, tabiiy resurslardan foydalanish, tabiiy 
muhit sifatini baholash,  nazorat qilish va boshqaruv tizi- 
mini hamda islohat qilinayotgan jamiyat sharoitida resurs­
lardan foydalanishning samarali iqtisodiy mexanizmlarini 
mukammallashtirish aspektlarini o ‘rganish dolzarb masala 
bo‘lib qoldi.  «EKOSAN»jamg‘armasida 2003-yilda o‘tka- 
zilgan  Osiyo  taraqqiyot  banki  tabiatni  m uhofaza  etish 
b o ‘yicha  davlat  q o ‘mitasi  va  «EKOSAN» jam g‘armasi 
tom onidan tashkil etilgan «Ekologik ta ’sirlarni  iqtisodiy 
baholash»  mavzusidagi  halqaro  sem inar  shu  masalaga 
bag‘ishlandi.
A trof m uhitni  m uhofaza  qilish  m uam m osi  ayniqsa 
shaharlarda kundan-kunga sezilarliroq b o ‘lib bormoqda. 
Ekologik m uvozanatni har qanday buzilishi  inson salo- 
matligiga, asosiysi esa uning kelajagiga zarba bo‘layapti. Axir, 
nosog‘lom odam, sog‘lom nasi qoldiraolmaydiku!
7

---

Albatta,  bir  urinish  bilan  atrof-m uhitni  ifloslanish 
jarayonini  to'xtatish  mumkin  emas.  Lekin  uni  kamay- 
tirsh  imkonlari  bor.  Uning mexanizmi allaqachon  ishlab 
chiqilgan va ilg‘o r mamlakatlarda  muvaffaqiyat bilan qo‘lla- 
nilmoqda.  Bu  tadqiqotli  bexatar  texnologiyalar,  eski 
qurilm alarni  alm ashtirish, atrof-  m uhitni  himoya  qilish 
qonunlarini  buzishga yo‘l qo ‘yganlarni q at’iy javobgarlik- 
ka toitish va boshqalar. Albatta, o ‘z faoliyatimizga bo’lgan 
talabchan  m unosabatim iz pirovard  natijada o ‘z kelajagi- 
mizning bexatarligi bilan bog‘lfq boMadi va bunga insonning 
o‘zi javobgar boMishi  Iozim.
1.1.  0 ‘zbekiston  Rcspublikasida  atrof-m uhitni muhofaza 
qilish bo‘yicha muammolar
O ‘zbekistonda atrof-m uhit (umumiy axborot)
0 ‘zbekiston  Respublikasi  Markaziy Osiyoning mar- 
kazida joylashgan  va  Qozog‘iston,  Qirgciziston, Tojikis- 
ton,  Afg‘oniston  va  Turkm aniston  bilan  chegaradosh. 
0 ‘zbekiston  Orol dengizi havzasida joylashgan bo ‘lib 445 
ming  kvadrat  kilom etrni  tashkil  etuvchi  80%  dan  ortiq 
hududi  k o ‘pgina  daryolar  oqib  o ‘tuvchi  c h o lla r   va 
sahrolarni o ‘z ichiga oluvchi tekisliklardan iborat.  Iqlimi 
keskin kontinentaldir.
0 ‘zbekiston tekislik va tog'oldi hududlariga xos boMgan 
kuchli garmsel shamollari tuproqning yemirilishiga olib 
keladi va qishloq xo‘jaligiga jiddiy zarar yetkazadi.
0 ‘zbekiston  aholisi  24  m illiondan  ortiqroq kishini 
tashkil etadi. Aholining 60%  dan  ortiqrog‘i qishloq joy-
8

---

larida  yashaydi.  Aholi  um um iy  sonining  40%  ni  16 
yoshgacha  b o ‘lgan  yoshlar  tashkil  etadi.  0 ‘zbekiston 
Respublikasi  12 viloyat  va  Qoraqalpog‘iston  respublika- 
sidan  iborat.
0 ‘zbekiston  qadimgi o‘rtayerdengiz biogeografik min- 
taqaning bir bo‘lagi  hisoblanadi.  Uning baland tog‘  tiz- 
m alari,  b epo y on  c h o ‘l  va  sah ro lari,  q irg ‘oq  bo ‘yi 
o'rm onlari, sun’iy, tabiy ko'llari va Orol  dengizi global  va 
mintaqaviy  phamiyatga  ega  bo‘lgan  turli-tum an  tabiiy 
muhitni hosil qiladi. Sahro va yarim sahrolar hozirgi vaqtda 
O‘zbekistondagi biologik xillar 27000 dan ortiqroq turini 
o‘z ichiga oladi, shu jumladan  15000 tu r hayvonot olamiga 
taalluqlidir.  0 ‘simlik qo‘ziqorin va suv o‘simliklari turlari- 
ning umumiy soni esa  11000 ga yaqin.  0 ‘zbekiston florasi 
4800 tu rto m irli  o ‘simliklarni  o ‘z ichiga olib, ularga 650 
navlarva  115  oilalar kiradi.  Endemiklik turlari  nisbatan 
past, turlaming umumiy miqdorining 8%ga yaqinini (yoki 
400 ga yaqin tur)  tashkil etadi.  Saqlanib qolgan endemik 
turlar barcha endemiklarning  10-12%  ni o ‘z ichiga oladi.
0 ‘zbekiston  hududining faqatgina  27% gina o ‘rab 
turuvchi  havo, suv va yem ing sifati  b o ‘yicha atrof-m u- 
hit  milliy standartlari  talabiga mos keladi. A trof-m uhit 
bilan  bog‘liq  b o ‘lgan  m uam m o lar  h a r  q anday  atrof- 
m uhitning holati b o ‘yicha  ko‘proq tashvishga soladigan 
tum anlar h ar bir viloyatda mavjud b o ‘lsa ham ,  ularning 
m a ’lum   d a ra ja d a   oldi  o lin g a n .  Q o ra q a lp o g ‘iston 
respublikasi,  X orazm ,  F arg ‘o na va  N avoiy viloyatlari 
a tro f-m u h itg a  va  tabiiy  resurslar  bazasiga  b o ‘lgan 
anchagina jiddiy bosim ostida turibdilar.
9

---

1.2.  Biologik xilma-xillik
0 ‘zbekistondagi biologik xilma-xillik keyingi 30-40 yil 
ichida Markaziy Osiyoning boshqa mamlakatlarida bo‘lga- 
ni kabi keskin kamaydi.  Biologik xilma-xillikka asosiy xavf 
turli  yovvoyi  jonivorlarning  yashash  joylari  yo‘qolib 
ketayotgani yoki o ‘zgarayotgani tufayli paydo boMmoqda. 
Tabiiy ekotizimga asosan uch xil  ko‘rinishdagi  (antropo- 
gen) omil ta’sir ko‘rsatmoqda: yer o‘zlashtirish va oqibatda 
suv zaxiralarining yangi  ochflgan yerlarga taqsimlanishi, 
ko‘chib  yuruvchf chorvachilik,  to g ‘-kon  va  energetika 
s a n o a ti.  Bu  s o h a la rn in g   riv o jla n ish i  sa h ro la n ish  
jarayonining tezlashishi, yaylovlarning kengayishi va katta 
hududlarda chorva boqish, sug‘orish va yer o'zlashtirish- 
dan keyingi yuzaga kelayotgan sho‘rlanish, daryo oqimini 
0
‘zgartirish, gidroenergetika  inshootlari qurilishiga olib 
kelmoqda.  Bundan tashqari, dehqonchilik faoliyati tufayli 
suv zahiralaridagi  muvozanat buzilib, turli zaharli dorilar
-  pestisidlar va og‘ir metall elementlari bilan bulg‘anishi 
kuchaymoqda, o£rm on hududlari qisqarib ketdi va brako- 
nerlik kuchaydi. Oqibatda tabiatning qayta tiklanishiga yo‘l 
berilmayapti.
M am lakatdagi b arch a mavjud ekotizim lar qaysidir 
darajada o ‘zgarishga yuz tutdi.  Ularga turli darajada, be- 
vosita va bilvosita t a ’sir ko‘rsatilgan.  M am lakatdagi te- 
kislik,  daryo o ‘zan i,  suv  havzalari  yaqinidagi  va  Orol 
dengizi  m intaqasidagi  ekotizim larga  k o ‘proq  zarar 
yetkazilgan.  Suv va yarim  suv ekotizim lari sh o ‘rlanish 
va turli kimyoviy zaharli dorilar bilan bulg‘andi.  Baliq-
10

---

lam ing  ko‘plab  turlari  yangi  iqlimga  ko‘nikib  ketdi  va 
oqibatda ekologik  m uvozanat o ‘zgardi.  Yer usti  flora  va 
faunas] bioxilma-xilligi  ham jiddiy zarar topdi.  Yovvoyi 
hayvonlarni  beayov qirish  va  doim iy yashash joyidan 
ayirish  birinchi  navbatda tuyoqli  va yirtqich  hayvonlar- 
ga qiron  keltirdi.  T uron  yo‘lbarsi  va Oldosiyo  leopardi 
butunlay qirilib  ketdi.  Ba’zi jonivorlarning soni  keskin 
kam ayib ketdi  yoki  ular yashash joylarini  o ‘zgartirish- 
ga  majbur b o ‘ldilar.
M am lakatdagi  agrobiologik xilma-xillik ham jiddiy 
o ‘zgarishga  yuz  tu td i.  K o‘plab  yovvoyi  va  m adan iy  
o ‘sim liklarning  vatani  b o ‘lgan  0 ‘zbekiston  endilikda 
ana  shu  b o y lik d a n   m ah rum   b o ‘lm o q d a.  0 ‘tm ish d a 
a g ro b io lo g ik   x ilm a -x illik n in g   a n ’an av iy   sh ak lin i 
t o ‘g ‘ri  b ah o lay  olm aslik,  u larn ing   o ‘rnini  yangi  sha- 
roitlarga  k o ‘n ik tirilg an   ek zo tik   o ‘sim lik lar egallashi 
va  oqibatda  a n ’anaviy tu rlarn in g  qirilib  yoki  qisqarib 
ketishiga olib  keldi.
1.3.  Biologik xilma-xillikni saqlab qolish bo'yicha 
strategiya va harakat rejasi
0 ‘zbekiston o‘z hududidagi biologik xilma-xillikka jiddiy 
xavftug‘ilgani va biologik zahiralarning barqaror rivojlanishi 
uchun muhimligini anglagan holda  1995-yili  BM”!' ning 
biologik xilma-xillikni saqlab qolish bo‘yicha xalqaro kon- 
vensiyaga  a ’zo  b o ‘ldi.  M azkur  konvensiya, doirasidagi 
majburiyatlarini bajarish va hukum atning tegishli siyosa- 
tidan kelib chiqib 0 ‘zbekiston  BMT hamkorligida va G E F

---

ning moliyaviy k o ‘magi  bilan «biologik xilm a-xillikni saq­
lab  qolish  b o ‘y ic h a  m illiy strategiya  va  h a rak at  rejasi»ni 
ishlab chiqdi.  M illiy h arak at  rejasining  m aqsadi  m a m la ­
katdagi  b io lo g ik   x ilm a-x illik n i  b o sh q a rish   va  u n d an  
foydalanishni  rejalashtirishning yagona bosh tizim ini  ishlab 
ch iq ish   edi.  T a b ia tn i  m u hofaza  qilish  D av lat  q o ‘m itasi 
tegishli vazirliklar,  id o ralarv a  ilmiy m uassasalar m utaxas- 
sislarini jalb etgan  holda  m azkur hujjatning tayyoiianishini 
ta ’m inladi.  0 ‘zbek isto n  h u k u m a tin in g   1998-yilgi  qarori 
bilan  M illiy strategiya va  harakat  rejasi  tasdiqlandi  va  uni 
hay otg a  tad b iq   qilish ja ra y o n i  b o sh lan d i.  M illiy  stra te - 
giyaning ustuv o r y o ‘nalishlari quyidagicha belgilangan:
—  m axsus  q o ‘riq lan ad ig an   h u d u d la r tiz im in i  qayta 
tashkil  etish.  M a z k u r  tizim   sa rflan ad ig an   h arajatla rn i 
oqlashi  lozim , yani  m am lakatning b arq aro r rivojlanishiga 
hissa q o ‘shishi,  aholiga, ayniqsa qishloq aholisiga iqtisodiy 
va ijtimoiy m anfaat keltirishi, biologik xilma-xillikni ham da 
tabiiy landshaftlarni saqlab qolishi  lozim ;
— ja m o a tn in g  m u a m m o n i  a n g la b   yetishi  va  uni  hal 
etish d a ishtirok etishi.  B uning  u ch u n  biologik xilm a-x il­
likni  saqlash  va u n d a n  b a rq a ro r fo y d alan ish n in g  m u h im  
va foydali ek an ini keng jam o atch ilik ,  ayniqsa q a ro r qabul 
q ilu v ch i  h a m d a  y o s h la r o ‘rta sid a   ta r g ‘ib  e tish ,  bu  m a - 
sa la la rn i  h a l  e tish g a   k e n g   ja m o a tc h ilik n i  ja lb   etish  
zaru riy ati;
—  b io x ilm a -x illik   z a h ira la rid a n   b a r q a r o r   fo y d ala- 
n ish .  M a h a lliy  im k o n iy a tla r va  x a lq a ro   ta jrib ag a  aso s- 
l a n g a n   b a r q a r o r   f o y d a l a n i s h   m e x a n i z m l a r i n i  
m u sta h k a m la sh  va  riv o jlan tirish .  B u n g a  b io x ilm a-xillik
12

---

z a h ira la rid a n   iq tiso d iy   fo y d a la n is h ,  ilm iy - m a ’rifiy, 
m a d a n iy  va  d a m   o lish   m a q sa d la rid a   fo y d a la n ish   h am  
k irad i.  B io x ilm a -x illik   z a h ira la rid a n   tu rli  u su lla rd a 
I 'o y d a la n is h d a n   k e la d ig a n   f o y d a n i  a d o l a t   b ila n  
laqsim lanishi.
Biologik x ilm a-xillikni saqlab qolish   b o ‘yicha  milliy 
h a ra k a t rejasida  strategiyani  am a lg a  oshirishdagi  asosiy 
v azifalar va  u la rn in g   bajarish   y o ‘llari  b elgilab  o lin g an . 
M ah alliy   ta la b la r   va  m u a m m o la rn i  a n iq   k o ‘rsatish 
u c h u n   v ilo y a tla r  va  Q o ra q a lp o g ‘is to n n in g   M ah alliy  
h arak at  rejalarin i  ishlab chiqish  vazifasi  h a m   q o ‘yilgan.
H u jjatd a an iq  belgilangan  vazifalarni  tezkorlik bilan 
am alga oshirish,  Strategiya  h am da  h a rak at  rejasini  ishlab 
ch iq ish   p a y tid a   t o ‘p la n g an   s a lo h iy a tn i  m u stax k am la sh  
h am da  u ni  Ishga  solish  u c h u n   tajrib av iy  lo y ih alar b o ‘li- 
mi  ham   k o ‘z d a  tutilgan.
1.4. A tro f-m u h it m uhofazasi s o b r ^ d a  faoliyat 
k o ‘rsatay o tg an  tash k ilo tlar
0 ‘zb ek isto n   R espublikasi  T a b ia tn i  m uhofaza  qilish 
D avlat q o ‘m itasi vazirliklar,  m u assasala r va tashk ilotlar- 
n in g a tro f- m uhitni him oya qilishga d o ir faoliyatini nazorat 
qilish  h a m d a   m uvofiqlashtirish  v ak o latig a  ega  m axsus 
o rg a n d ir.  U  O liy   m ajlis  (R e s p u b lik a   p a rla m e n ti)g a  
b o ‘ysunadi va unga hisobberadi. T abiatni  m uhofaza qilish 
davlat q o 'm itasi — b u  m am lak atd a a tro f-m u h itn i him oya 
qilishning b o sh  ijrochi tashkilotidir.  Q o ‘m ita atro f-m u h it 
sohasida siyosat yuritib, tabiiy zah iralard an  foydalanish va

---

ill am i qayta tiklashni  ta ’minlaydi,  sog‘lom   tabiiy  m uhitni 
tiklashg a  q aratilg an   d a stu r va  lo y ih alarn i  tad b iq   etishda 
yetakchilik q ila d i,  h am d a  bu  yo‘nalishdagi  faoliyatlarini 
m ilvofiqlashtiradi,  q o ‘riqlanadigan  h u d u d larni  boshqara- 
di va  u la rn in g to 'la  q o ‘riqlanishini  ta ’m inlaydi,  B M T  ning 
biologik  x ilm a-x illik n i  saqlab  qolish  b o ‘yicha  konven- 
siyasining  ijrochi agentligi  hisoblanadi.
G idrom eteorologiya bo‘yicha bosh  boshqarm a  (Bosh- 
g id ro m et)  B M T   ning  iqlim   o ‘zgarishi  va  sahro lan ish g a 
qarshi  kurash b o ‘yicha xalqaro konvensiyalarning 0 ‘zbe- 
kiston  V azirlar M ah k am asi  h u d u d idag i  ijrochi  agentligi 
hisoblanadi.
1992-yil  0 ‘zbekiston  hukum ati  B oshgidrom etni  ku- 
tilayotgan gidrom eteorologik vaziyat,  iqlim   o ‘zgarishi  at- 
rof-m uhitni  ifloslanishi  va shu  kabi boshqa  m a ’lum otlarni 
m a rk a z la s h g a n   h o ld a   y ig ‘ish ,  h a m d a   b u   a x b o ro tn i 
h u k u m a t  idoralari va bo sh q a tash k ilo tlarg a  taq d im   etish 
u c h u n   m a s ’ul  e tib   ta y in la n d i.  B o sh g id ro m e t  g id ro ­
m eteo ro lo g iy a,  iqlim   va  iqlim  o 'z g a rish i,  atm o sferan in g  
yuqori  q a tla m i  va  o zo n   q a tla m in i  ifloslanishini  n a zo rat 
qilish b o ‘yicha xalqaro ham korlikda am alga oshirilayotgan 
ishlarda qatnashib kelm oqda.
1995-yil  B o sh g id ro m e t  ra h b a rig a   B M T   ning   iqlim  
o ‘zgarishi  b o ‘yicha  x a lq a ro   konvensiyasi  kotibiyatidagi 
0 ‘z b e k isto n   m illiy  vakili  m a q o m i  b e rilg a n .  B M T T D / 
G E F   n in g   « 0 ‘z b e k is to n   —  iq lim   o 'z g a r is h i  b o ‘y ic h a 
m a m la k a td a g i  v aziy atn i  o ‘rg an ish »   lo y ih a sin i  b ajarish 
d a v o m id a   B o sh g id ro m e t va  b o sh q a  ta s h k ilo tla r m u ta - 
x a ssisla rid a n   ib o ra t  m a x su s  g u ru h   tu z ilg a n .  Bu  g u ru h
14

---

issiqxona  t a ’sirin i  y u zag a  k e ltira y o tg a n   g a z la r  m iq d o - 
rini  a n iq la s h ,  iq lim   s h a r o itin i  va  iq lim   o ‘z g arish i 
o m illa r in i  o ‘r g a n is h i,  s h u n in g d e k ,  z a h a r li  g a z la r  
e h iq a r ilis h in i  k a m a y tiris h   c h o r a - ta d b ir la r i ,  h a m d a  
b u n in g   iqtisodiy  en erg etik  jih a tla rin i  tahl.il  qilish  u ch u n  
tu z ilg a n   e d i.  M a z k u r   g u r u h n i  s a ’y  h a r a k a ti  tu fay li 
m a m la k a t  e n e rg e tik a ,  n e ft-g a z   va  k im y o   s a n o a tid a   is- 
siq x o n a t a ’sirin i  yuzaga  k eltiray o tg an   g a z la r ch iqishin i 
kam aytirishning texno log ik jih a td a n   h a m d a   texnologiya 
b ozori  va  u n g a  sa rm o y a   kiritish  b ila n   b o g ‘liq  vaziyatni 
a n iq la s h g a   im k o n   b e ra d i.  S h u n in g d e k ,  g u ru x d a g i 
m utaxassislar to m o n id a n   m am lak at  iqtisodiyotining eng 
m u h im   so h a la rig a   z a h a rli  g a z la r c h iq arilish irii  kam ay- 
tirish g a q a ra tilg a n   te x n o lo g ik   lo y ih a la r ta n lo v i  va  u la r- 
ning  iq tiso d iy  ta h lili  am alg a  o sh irild i.
Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligi tizimidagi 0 4nuon xo‘jaligi 
bosh boshqarmasi (sobiq  Davlat o ‘rm on xo‘jaligi) m am lakat 
o ‘rm on  xo‘jaligi  u ch u n   m as’ul  tashkilotdir.  Boshqarm a 
o'rm o n lar va o ‘rm on zahiralarini, shuningdek, o ‘rmonlarga 
tutash q o ‘riqxonalar va milliy bog‘larni saqlash, o ‘rmonlarda 
ovchilikni  boshqarish  va  nazo rat  qilish,  xorijiy  sayyohlar 
i ichun ovchilik va ekosayyui liik tizimini w i-th h  yo'Iiua qu!slama 
k o rx o n a la r  tu z is h   h a m d a   o ‘r m o n c h ilik   siy o sa ti  va 
qonunchiligini yuritish vazifalarini bajaradi.  0 ‘zbekistonda 
0 ‘rm on xo‘jaligi ilm iy-tadqiqot instituti ham  mavjud.
0 ‘z tark ib id a Z oologiya  in stituti va  «B otanika»  ilm iy 
ishlab chiqarish  m arkaziga ega b o ‘lgan O ‘zbekiston fanlar