Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o’zbek tili va adabiyoti universiteti O‘zbek tili va adabiyoti yo’nalishi

2. Lingvodidaktikaning psixologik va psixolingvistik asoslari.
Psixolingvistika – nutqning hosil boʻlishi, shuningdek, nutqni idrok etish va shakllantirish jarayonlarini ularning til tizimi bilan oʻzaro bogʻlanishi holatida oʻrganuvchi fan; psixologiya va lingvistikannng sintezidan paydo boʻlgan.
"Psixolingvistika" termini oʻtgan asrning 60-yillari oʻrtalarida amerikalik olimlar tomonidan amaliyotga kiritilgan. Oʻzbekistonda ushbu sohada bir qancha ishlar bajarilgan boʻlsa-da, haqiqiy maʼnodagi psixolingvistik tadqiqotlar endigina boshlanmoqda. Mustaqil fan sifatida, psixolingvistika 20-asrning o'rtalarida shakllana boshladi va u nihoyat Miller va Maknillning "Psixolingvistika" asarini nashr etgandan keyin birlashdi. Uchta muhim omil psixolingvistika va an'anaviy tilshunoslikni farqlashga imkon beradi.

• 
  Psixolingvistika tilni emas, balki nutqni o'rganish bilan shug'ullanadi.
  

• 
  nutq har doim ma'lum bir vaziyatda amalga oshiriladi. Til tizimi vaziyatga bog'liq bo'lmagan, barqaror bo'lgan hodisa sifatida qabul qilinadi. Nutq faoliyati ushbu vaziyatga juda bog'liq: suhbatdoshning yoshi, uning ma'lumot darajasi va boshqalar. So'nggi paytlarda gender omillari faol ravishda o'rganilmoqda. Masalan, matnning ba'zi bir sof lingvistik parametrlariga ko'ra, muallif erkakmi yoki ayolmi-yo'qligini yuqori darajada ishonch bilan aytish mumkin.
  
• 
  Yana bir muhim omil – bu tajriba. Nutqni idrok etish va avlodni shakllantirish jarayonini o'rganib, psixolingvistika nutq faoliyatining turli xil modellarini taklif etadi, ular ona tilida so'zlashuvchilar bilan tajribada majburiy ravishda sinovdan o'tkaziladi.
  

Ma’lumki, psixolingvistika asoschisi nemis tilshunos olim G.Shteyntal (1823-1899) hisoblanadi. Uning eng muhim asarlari sifatida «Tillarni tasnif etish va ularning taraqqiyot qonuniyatlarining maqsadi» deb nomlangan bo‘lib, 1850 yilda yozilgan. Undan keyin 1851-yilda yozgan «Tillarning kelib chiqishi», 1855 yilda yozilgan «Grammatika, logika va psixologiya», 1860-yilda yozgan «Muhim tipdagi tillarning tuzilishi xarakteristikasi» asarlarini sanab o‘tish lozim. Shuni alohida ta’kidlamoq joizki, lingvistik biologizmning o‘ziga xos xususiyatlari Shleyxer ta’limotida o‘z ifodasini topgan bo‘lsa, logik grammatizm Bekker ta’limotida jonlantirildi. Shteytal esa o‘z ijodiy o‘qishlarida bu jaryonni individning xatti-harakati va xalq psixologiyasi taraqqiyotiga tayanib o‘rganadi. Tilshunoslik faqat individning psixologik xarakteri bilan chegaralanmaydi, balki uning nutqini o‘rganadi, ayni zamonda xalqning psixologiyasini, uning tilini ham o‘rganadi.
3.Til ta’limining zamonaviy yo‘nalishlari (kommunikativ, shaxsga yo‘naltirilgan, madaniy, faoliyatga yo‘naltirilgan.)
Bugungi kunda tilshunosligimizda bir qancha zamonaviy yo’nalishlar pardo bo’lgan:

• 
  sotsiolingvistika,
  
• 
  psixolingvistika,
  
• 
  lingvokognitalogiya,
  
• 
  pragmalingvistika,
  
• 
  kompyuter lingvistikasi,
  
• 
  lingvokultrologiya,
  
• 
  neyrolingvistika,
  
• 
  korpus lingvistikasi
  

Sotsiolingvistika -ijtimoiy psixologiya,jamiyatshunoslik va tilshunoslik fanlari tutashmasida rivojlangan.Tilning ijtimoiy tabiati,uning ijtimoiy vazifalari,ijtimoiy omillarning tilga ta’sir ko’rsatish mexanizmini hamda tilning jamiyat haotida tutgan o’rni bilan bog’liq ko’plab muammolar majmuini o’rganuvchi ilmiy-nazariy soha.
Psixolingvistika -nutqning hosil bo’lishi,shuningdek,nutqni idrok etish va shakllantirish jarayonlarini ularning til tizimi bilan o’zaro bog’lanishi holatida o’rganadi.
Lingvokognitalogiya -til va ong o’rtasidagi munosabatlar muammolarini turkumlashtirishda,kognitiv jarayonlarda va inson tajribasini umumlashtirishda tilning rolini,insonning individual kognitiv qobliyatlarini til va til bilan bog’lashni o’rganadigan tilshunoslik yo’nalishi.
Pragmalingvistika -semiotika va tilshunoslikning nutqda til belgilarining amal qilishini o’rganuvchi yo’nalish.
Kompyuter lingvistikasi -umumiy tilshunoslikning formal va aksiomatik modellarini qurish va konkret tillarning matematik modellarini ishlab chiqishga xizmat qiladi.Bu modellar asosida matnlarni tahrirlash,kompyuter tarjimasi,komputer lug’atlari,ona tili va chet tiliga o’rgatish hamda bilimlarni baholash bo’yicha kopyuter dasturlarini yaratish mumkin bo’ladi.
Lingvokultrologiya -til va madaniy tushunchalar o’rtasidagi munosabatni baholovchi yo’nalish.
Neyrolingvistika-psixologiya fani sohasi,psixolingvistik jihatlarini o’rganadi.lingvistika va psixolingvistikning rivojlanishi bilan bog’liq.
Korpus lingvistikasi-tilshunoslikning matn korpusini ishlab chiqish,yaratish va ishlatish bilan shug’ullanadigan yo’nalish