Alijonova durdona farhodjon qizining

Alifbe manzumalar (abitsedariy) ta’lim-tarbiya asosi. O‘tmishda eski maktablarda o‘qish va yozishni o‘rgatish bir necha bosqichli jarayonni tashkil etgan. Maktablar bo‘lganki, faqat o‘qishni o‘rgatgan, maktablar bo‘lganki, faqat yozishni o‘rgatishga ixtisoslashgan.
Eski maktablarda yozuvni o‘rganishda “hijo” yoki “tahajji” usulidagi uch bosqichga amal qilingan: birinchi bosqichda arab alifbosidagi har bir harfni alohida- alohida yozish mashq qilingan. Bu bosqich MUFRADOT davri deyilgan. Aytaylik, arab alifbosida mavjud 28 harfning har biri to‘rt shaklga ega; bu 112 harfiy belgi degani. Agar arab yozuvining yuzdan ziyod ko‘rinishlari hisobga olinsa, bu
harflarni ifodalovchi belgilar miqdori qanchaga yetishini tassavur qilish qiyin, albatta. Ammo har bir belgini chiroyli va yorqin, qiyomiga yetkazib yozishga, demakki, husnixat (kalligrafiya)ga alohida e’tibor qilingan. Shu vajdan mufradot davri birmuncha cho‘zilgan.
Ikkinchisi – MURAKKABOT bosqichi deyilgan. Bunda harfni harfga old tomondan qo‘shib yozish, ostki va ustki belgilarning to‘g‘ri ifodalanishiga alohida e’tibor qilingan. Shu zaylda harfni harfga qo‘shganda hosil bo‘luvchi hijolarni idrok qilish mashqi qiyomiga yetkazilgan.
Uchinchi bosqichda so‘zni yozishga o‘tilgan, bu MUQATTAOT davri deyilgan. Bu bosqichda o‘quvchilar ikkiliklar, ruboiylar, qit’alar, tuyuqlar va g‘azallarni ko‘chirib yozishni mashq qilganlar.
Eski maktablarda uzoq asrlar davomida yozuv ana shu taxlitda o‘rgatib kelindi. Bu esa, o‘z navbatida, yozishning nazariy va amaliy asoslarini ishlab chiqish va takomillashtirishni taqozo etgan, natijada, shu yo‘nalishdagi tajribalarni umumlashtiruvchi alifbo manzumalar yuzaga kela boshlaganki, bular abidsedariylar (yoki alifbo she’rlar) deb yuritiladi.
Alifbo manzumalari faqat xattotlik asrori bayonidan iborat, yoki xattotlik san’atini o‘rganuvchilargagina mo‘ljallanib qolmay, balki hammabopligi, umuman, yozuvni o‘rganishni niyat qilgan katta-yu kichikka xosligiga ko`ra o‘tmishdagi bolalar kitobxonligida ayricha o‘rin tutadi. Aytaylik, ularda qog‘ozning “abreshimiy”, “nimkatoniy”, “abri bahor”, “haftrang” turlari va ularda yozish xususiyatlari, yozuv vositalari – siyoh, qora qamish, qalam, pargor (sirkul), mistar (transparant), qalamtarosh, qalamqat, xato ko‘chirishganda uni yuvuvchi abr(shtrix) kabilarni qanday asrash va ishlatish, shuningdek, arab yozuvidagi har bir harfni qanday esda tutish, buning uchun o‘sha belgi tabiatda nimaga o‘xshashligini eslash hamda o‘sha harfiy belgi hajmi qanday bo‘lishiga oid ma’lumotlar berilgan. Biroq, turkiyzabon bolalarning yozuvni o‘rganishi uchun o‘z tillarida yaratilgan bunday qo‘llanmalar mavjud emas edi.
Shermuhammad Munisning “Savodi ta’lim” alifbo manzumasi ana shu ehtiyojni qondirish yo‘lida yaratilgan dastlabki asar hisoblanadi. U bolalar va yoshlarning xat-savod chiqarishlarini, ilm o‘rganishlarini yengillashtirish maqsadida yozilgan. Munis an’anaga sodiq qolib, dastlab o‘ziga yozuv qoidalarini o‘rgatgan ustozi Ibn Hojibga minnatdorchilik bildiradi, so‘ngra, asar yozishdan ko‘zlangan maqsadini bayon qiladi:
Ko‘p muddat erdi guruhi mushtoq, Ta’lim sumanbarig‘a ushshoq.
Mashq, etmak ishida xat bitarga, Ta’lim vuqufig‘a yetarga.
Aylar edi xizmatim aro po‘y,
Dilresh o‘lib o‘ylakim qalam mo‘y...
Munis “ko‘p muddat”dirki o‘zbek maktablari uchun savod chiqarishga qulay tadrisiy qo‘llanmalar yo‘qligidan “xat bitish ta’limini vuqufiga yetkazish” qiyinligini, binobarin, shu holga xotima berish maqsadida bel bog‘laganini uqtiradi:
Bilgancha surib qalamni har yon,
Ta’lim ishin aylar erdim oson.
Shundan so‘ng shoir qalam va xat vasfiga o‘tadi. Uningcha, qalam o‘quv quroligina emas, balki yozuv vositasi bo‘lganligi uchun ahamiyatli. Shu boisdan:
Zebo qamishini nayshakar bil, No‘gida aning shakar samar bil. Harfidan oqib sharobi ma’ni,
El andin erur xarobi ma’ni.
Qalam ilm ahli nasibasini butun qiladi, saltanatlar yumushini raqam qiladi.
Xullas:
Olam ishi intizomi andin, Olam elining nizomi andin.
Ul bo‘lmasa – bo‘lmagay kitobat, Bul bo‘lmasa – qolmagay hikoyat...
Xat esa, aslida qalam “no‘gidan” oquvchi “sharobi ma’ni”. Xat vositasidagina kishilik jamiyati yaratgan ilm-u hikmat avloddan avlodga meros bo‘lib, yetib keladi:
Xatdur asbobi taroshi xoma, Ziynat baxshi uzori noma.
So‘z maxzanining nishonasi ham, Ma’no durining xazonasi ham.
Har so‘zki, ko‘nguldan o‘ldi mavjud Xat bo‘lmasa – bo‘lgay erdi nobud...
Munis o‘quvchilarni chiroyli yozishga da’vat etar ekan, buning uchun, avvalo, xat yozish vositalari – qalam-u qalamtarosh, qalamdon-u qalamqat singari yozuv qurollarini ozoda, “taxt va shaxt” tutish zarurligini uqtiradi. Shundagina “xatti xub”

• 
  husni xatga erishish mumkin, deb hisoblaydi muallif:
  

Ey kim xatti xub erur taloshing, Bo‘lsin bu sifat qalamtaroshing. Agar yaxshi yo‘nilmasa qalamlar, Shak yo‘qki, yomon tushar raqamlar.
352 satr (176 bayt)dan iborat manzumaning birinchi qismida ana shu masalalar xususida bahs yuritilgan. Masnaviy shaklida bitilgan asarning ikkinchi qismi arab yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosidagi 28 harfning shakli, ularning nimalarga o‘xshashligi va imlo xususiyatlarini birma-bir ta’riflaydi. Bunda u harflar hajmini nuqtalar bilan belgilash an’anasidan voz kechmaydi; “Nuqta bilan o‘lchamak shior et”,– deydi. Shoir ta’kidicha, “Ul qavmki xatga erdi voqe’, Bu nuqta alardan o‘ldi voqe’”. Muhimi, bunday usul harflar hajmi va shaklini qat’iylashtirishi, demakki, belgining har xilligiga chek qo‘yilishi ayonlashadi. So‘ngra, arabcha “alif”dan to “shin”gacha har bir harfni poetik ta’riflashga o‘tadi:
“Ro” qomati ikki nuqta, ammo Boshi biyik ermas, o‘ylakim “zo”. “Zo” uch nuqta-u lek sarkash, Qilsa bo‘lur oni qushga o‘xshash.
Shoir har bir harfni o‘quvchilarga shu xilda tanishtirar ekan, savod o‘rgatishda badiiy-tasviriy vositalar, suvrat solishdan foydalanishni tavsiya etadi. Chunonchi,
yuqoridagi misolda “z” (zo)harfi shaklan qushgao‘xshashligi bilan o‘quvchi zehnida tez o‘zlashuvini ta’minlagan. Shunga o`xshash:
“Nun” olti nuqtadur, ey qarindosh, Ikki oyoq, ikki tan, ikki bosh.
Uch nuqtadur ikki lab arosi, Ul nav’ki umqining binosi.
Buning ustiga “nun” shunaqa bir harfiy belgiki, boshqa bir qator harflarning shakliy ifodasida ishtirok etadi:
“Qof” avvali “fo” boshiga monand, “Nun” halqasig‘a va lek payvand.
Yoki:
Gar “lom”ni istasang murattab, “Nun” birla alifni qil murakkab.
Shoir barcha harflarni ta’riflab bo‘lgach, ko‘nglidagi ulug‘ niyati amalga oshganidan tasalli topib, asarining nomi va yozilish tarixini shunday izohlaydi:
Bu nomaki bo‘yla topti tanzim, Yozildi oti “Savodi ta’lim”.
Ta’rixi aning bu nav’ adodur, Hijrat chog‘idinki, g‘am fizodur. Ming ikki yuz o‘n to‘qqiz edi yil, Dog‘i ramazon uchinchisi, bil.
Go‘yoki, chahorshanba erdi, Itmomi qalamga dast berdi.
Hijriy 1219-yil ramazon oyi uchinchi chorshanbasi melodiy hisobga aylantirilsa, 1804-yilning 4-dekabri kelib chiqar ekanki, bu asarning yozib tugallanganligi sanasidir. Eng muhimi, Shermuhammad Munis shu asari orqali imlo masalalariga daxl qilib, harfiy belgining shakli, hajmi, yozilish tartibini qoidalashtirdi va o‘quvchilarda yozish malakalarini shakllantirishga, shu yo‘l bilan bu sohadagi har xillikka barham berishga urindi.
Maktab ta’limi jarayonida abjad hisobini o‘rgatish ham birmuncha qiyinchiliklar tug‘dirgan. Binobarin, shu qiyinchiliklarni yengish yo‘lida abjad hisobida yechiladigan chistonlar yozish an’anaga aylana boshlagan. Bu sohada, ayniqsa, XVIII asrning oxiri va XIX asrning birinchi yarmida yashab ijod etgan zabardast shoira va novator muallima Jahon otin Uvaysiy alohida namuna ko‘rsatgan.
Jahon otin Uvaysiy (1780-1845) zamonasining peshqadam ziyolilari mulla Siddiq va Chinni otinlar xonadonida tug‘ilib tarbiya ko‘rgan. U yoshligidayoq she’riyatga va maktabdorlikka havas qo‘yadi. Otasi mulla Siddiq fors-tojik va o‘zbek tillarida she’rlar yozgan. Qur’oni karimni qiyomiga yetkazib qiroat qilganligidan uni Hofiz bobo deb e’zozlaganlar. Onasi Chinni otin ham xat-savodli bo‘lib, maktabdorlik qilgan, qiziga ham yozish va o‘qitishni yoshligidayoq o‘rgatgan. Hatto ba’zi hollarda o‘zi yumush bilan band bo‘lgan kezlarda qiziga xalifalik xizmatini buyurgan. Jahon ana shunday vaziyatda otinlik tajribasini to‘plagan va maktabdorlik hadisini o‘zlashtirib borgan. Xuddi shu faoliyati tufayli
elga tanilgan, maktabdorligiga shoiraligi qo‘shilib, Qo‘qon xonligi muzofotida shuhrat qozongan, hatto dovrug‘i Umarxon saroyigacha yetib borgan. Bu hol uni ulkan shoira Nodira bilan yaqinlashuviga yo‘l ochgan.
Uvaysiy eri vafotidan so‘ng Nodira taklifi bilan Qo‘qonga kelgan. A.Valixonovning shahodaticha, dastlabki paytlarda shoira haramda yashaydi.
U haramdagi qizlar – kanizaklar orasida xat-savod o‘rgatish hamda musiqiy ilmning amaliy jihatlaridan ta’lim berish bilan shug‘ullanadi. Shoira asira shogirdlari qismatiga achinarkan, ularni loaqal jamiyatdagi ana shu mavqelari mohiyatini mulohaza qilishga undovchi, shu asosda ijtimoiy onglarini uyg‘otishni ko‘zlab bir qator chistonlar yozadi. U shogirdlarini mustaqil o‘ylay bilishga, narsa va hodisalarni belgilariga qarab ajrata olish malakalarining shakllanishiga, sezgir va topqir bo‘lishlariga erishmoq yo‘lida izlanarkan, rang-barang mavzularda chistonlar bitib, ta’lim mazmundorligini chuqurlashtiradi, samaradorlikni oshiradi; bu esa uning maktabdorlik faoliyatida izlanganligi, qolaversa, eski maktablarda o‘z zamonasidagi ta’lim tizimini takomillashtirish yo‘lida ayrim islohotlarni amalga oshira olganligini ko‘rsatadi. Chunonchi, uning anorga bag‘ishlangan chistoni bu jihatdan alohida ahamiyatga ega. Shoira bu chistonni yaratishda Alisher Navoiyning shu nomdagi lug‘zidan ijobiy ilhomlangan, deyish mumkin. “Badoye’ ul bidoya” devoniga kiritilgan bu lug‘z shoirning yoshligi davrida bitilgan:
Ne mijmardur, to‘la axgar, vale ul mijmar andomi. Erur sun’ ilgidin gohe musaddas, gah musamman ham. Chiqar ravzandin axgari dudi-yu bu turfakim, oning O‘tiga dud yo‘qtur, mujmarig‘a balki ravzan ham.
Otu mijmar dema, bor ul sadafkim, durlarin oning Evurdi qonga davroni mus’habid, charxi purfan ham. Agar bu nav’ emas, bas ne uchun barmoq kuchi birla Bo‘shar jismi, oqar qoni, anga majruh o‘lib tan ham. Nechakim tab’i noridur va lekin me’da norig‘a
Berur taskin, muning naf’in topibman voqian man ham.
E’tibor qilinsa, lug‘zda dastlab anorning tashqi va ichki ko‘rinishi tasvirlangan. Ya’ni, anor bamisoli “mijmar” – manqalday bo‘lib, ichi “to‘la axgar” – cho‘g‘. Shakli goho “musaddas” – olti qirrali, goho “musamman” – sakkiz qirrali. Manqallar ham odatda olti, yoki sakkiz qirrali shaklga ega holatda yasalgan. Biroq bu shunday bir manqalki, laxcha cho‘g‘ining tutuni va shu tutun chiqadigan “ravzan”i – tuynugi yo‘q.
Uvaysiy ustozidan farqli o‘laroq, anorni yashirarkan, unga to‘rt satrda tavsif beradi: u anorni gumbazga o‘xshatadi. Biroq bu shunday bir gumbazki, uning “eshigi, tuynugi” yo‘q, lekin ichida “gulgunpo‘sh qizlar” – anor donalari makon tutgan:
Ul na gumbazdir, eshigi, tuynugidan yo‘q nishon, Necha gulgun, po‘sh qizlar manzil aylabdur, makon. Sindurib gumbazni qizlar holidan olsam xabar, Yuzlarida parda tortig‘liq, turarlar bag‘ri qon.
Shoira talqinicha, gumbaz – zulm haddan kuchaygan Qo‘qon xonligi mulki. Gulgunpo‘sh qizlar anor donalari yanglig‘ bag‘ri qonga aylangan va o‘sha mulkda hukmron feodal munosabatlar asoratidan ezilgan xotin-qizlarning umumlashma obrazi. Ularning “yuzlariga parda tortilgan”– anor donalari ustidagi parda shunga ishora. Shoira ana shu “gumbazni sindirib”, ular holidan xabar olmoq zarurligini uqdirayotir. Bu shoiraning ulug‘ jasorati ifodasi.
Bu chiston yechimini adabiyotshunoslar turlicha sharhlashgan. Chunonchi, E.Ibrohimova yozadi: “To‘rt misraga sig‘dirilgan katta mazmunga anor ta’rifinigina emas, balki to‘rt devor orasida ovoz chiqara olmasdan faryod qilayotgan, qavat- qavat niqob orasida yorug‘ olamni ko‘rish imkoniyatidan mahrum etilgan millionlab mahzuma, munglig‘ ayollarning hayoti, taqdiri mujassamlashtirilgan. Bu yuzlariga parda tutgan bag‘ri qonlar nidosi, noroziligi ifodasidir. Bunda shoiraning tutqunlikka qaratilgan, g‘azabli isyoni mazmuni ham bor. Chunki xotin-qizlar ozodligi, erki haqida so‘z bo‘lishi mumkin bo‘lmagan zamon ayoli – Uvaysiy mustahkam istehkomga (gumbaz) qamalgan qizlarning qora parda ortidagi qora taqdirini qoralaydi. Asar majoziy tasvirning yorqin namunasi ham bo‘la oladi.

1. 
   Haqqul esa, uning ijtimoiy-estetik mohiyatini yanada teranroq izohlab: “Eshik tuynugi, nishonasiz gumbaz – bu dahr, toza havolari so‘rib olingan jamiyat. Inson farzandini qullikka mahkum etgan, mute yashashga majburan ko‘niktiruvchi feodal tuzum qafaslari. Shoirani shular ichidagi “gulgunpo‘sh qizlar” – ayol huquqsizligi azobga soladi. She’rdagi “sindirib” so‘zi – belgili so‘z. Uvaysiy nega aynan shu so‘zni qo‘llagan? Har jihatdan buning sabablarini izohlash qiyin. Lekin bir narsa aniq; u “sindirib”da qay zaylda bo‘lmasin, parchalanishga mahkum jamiyat tartib va qoidalariga o‘zining keskin munosabatini singdirgan. “Yuzlariga parda tortig‘liq, turarlar bagri qon”–o‘tmishdagi xotin-qizlarning ham tashqi, ham ichki holatini bundan aniq, bundan chuqur ifoda etgan satr o‘zbek she’riyati tarixida kamdan-kam topilsa kerak”, –degan edi olim.
   

Bu fikrlarning to‘g‘riligini abjad hisobi asosida yechiladigan va “g‘am haddin oshti” iborasini yashirgan tubandagi chistoni ham tasdiqlaydi:
Yolg‘izimda uchradi: ul dev edi yoki pari,