8-мavzu: Hazm fiziologiyasi. Og’iz boshlig’i, me’da hazimlanish. Reja

Me’da shirasining tarkibi va me’dada ovkatning parchalanishi. Me’daning toza shirasi tinik, rangsiz, kislota reaksiyali suyuklikdir. Kislota reaksiyasi uning tarkibida xlorid kislota borligiga boglik; odamning me’da shirasida 0,4-0,5% HCl bor. Odam me’dasining toza shirasida rN 0,9-1,5 ga teng. Me’dada ovkat turganda me’da suyukligidagi HCl konsentratsiyasi aksari biroz past, rN 1,5-2,5 ga teng buladi. Bir sutkada urtacha 2-2,5 l. shira ajraladi.

Me’da shirasida oksillarni parchalovchi proteazalar va yoglarni parchalovchi lipaza bor. Me’da shirasi juda yukori proteolitik aktivlikga ega. Pepsinlar (ularning biri fundal bezlardagi asosiy xujayralarda, ikkinchisi pilorik bezlar xujayrasida xosil buladi). Asosiy proteolitik fermentlarga pepsin A, gastriksin, parapipsin (pepsin V) kiradi, ular noaktiv xolda ajralib NSl ta’sirida aktivlanadi. Pepsin A oksillarni rN 1,5-2da gidroliz kiladi. Pepsinogenni bir kismi – 1% konga utib siydik orkali uropepsinogen shaklda ajraladi. Gastriksin (pepsin S) oksillarni rN 3,2-3,5da parchalaydi. Pepsin V (parapipsin) juda yukori jelatinoz ta’sirga ega. Me’da shirasini tarkibida proteolitik bulmagan fermentlar xam bor, bularga lizotsim – bakteriotsid xossasiga ega va me’da lipazasi kiradi. Katta odamni me’da shirasi kuchsiz lipolitik aktivlikga ega. CHakaloklarda bu lipaza ona sutini emulsiyalangan yogini 59%ni parchalaydi. Pepsinlar oksillarni fakat kislotali reaksiyada (rN 4 dan past bulganda) parchalaydi. rN ning pepsinlar maksimal aktiv buladigan ikki darajasi: 1,5-2,4 va 3,4-3,9 bor. rN 5 dan yukori bulganda pepsinlar ta’siri tuxtaydi. Bu fermentlar kristall xolda xam ajratib olingan. Pepsinlar oksillarni turli darajada murakkab bulgan polipeptidlargacha parchalaydi.

Pepsinlari me’da bezlari inaktiv xolatda – pepsinogenlar shaklida chikaradi. Pepsinogenlar me’da shirasidagi xlorid kislota ta’sirida aktiv fermentlarga, ya’ni pepsinlarga aylanadi. Pepsinogen aktivatsiyasi shundan iboratki, undan polipeptid ajralib ketadi, bu modda esa argininli bulib, pepsinni falaj qiladi.

Me’dada ovkat xazm bulishida me’da shirasining xlorid kislotasi muxim rol uynaydi. Xlorid kislota: 1) me’dada pepsinlar maksimal aktiv bulaoladigan vodorod ionlari konsentratsiyasini xosil kiladi; 2) pepsinogenlarni pepsinga aylantiradi; 3) oksillarning denaturatsiyasiga va bukishiga sabab buladi va ularning fermentlar ta’sirida parchalanishini shu yul bilan osonlashtiradi; 4) sutning ivishiga – pepsin va ximozin ta’sirida kazeinogenning kazeinga aylanishga yordam beradi; 5) me’da shirasini antibakterial ta’sirini ta’minlaydi; 6) xazm kilish bezlarini sekretor faoliyatini boshkarishida ishtirok etadi; 7) me’da va 12 – barmok ichagini motor-evakuator faoliyatini intensivligini va davomiyligini belgilaydi.

YOglar lipaza ta’sirida glitseringa va yog kislotalariga parchalanadi. Katta yoshdagi odamlarda lipaza ovkat xazm kilishda katta rol uynamaydi, chunki fakat emulsiyalangan yoglarga ta’sir etadi. Polisaxaridlarning ogiz bushligida sulak fermentlari ta’sirida boshlangan parchalanishi me’dada davom etadi. Sulak fermentlarining kancha vakt va nechoglik tez ta’sir etishi ovkatning me’da shirasi bilan kancha tez aralashishiga boglik, chunki me’da shirasidagi xlorid kislota sulakdagi ptialin va maltazaning ta’sirini tuxtatadi. Xlorid kislota eyilgan ovkatning ichki kavatlariga juda sekin kiradi, yangi kirgan ovkat esa ilgari kirgan ovkatning urtasiga sukilib kirib koladi. Bu ichki kavatlarda polisaxaridlarning sulak ta’sirida parchalanishi yana bir necha vakt davom etadi. Odamda kraxmalning ancha kismi fakat me’dada sulak ptialin ta’sirida parchalanadi.

I.P. Pavlovning kuzatishicha, me’da shirasidagi xlorid kislota konsentratsiyasini bir xil, lekin fundal bezlar shirasi ovkatga va pilorik bezlarning ishkoriy shirasiga aralashgani uchun kisman neytrallanadi. SHuning uchun me’da shirasi kancha tez ajralsa, u shuncha kam neytrallanadi va unda xlorid kislota ushancha kup buladi. Me’da shillik pardasining turli kismlaridan chikadigan shiraning xazm kuchi va kislotalar mikdori bir xil bulmaydi. Masalan me’daning kichik egriligidagi bezlardan ajraluvchi shira pepsini va kislotalarining kupligi bilan fark kiladi. Me’daning shu kismidagi bezlar birinchi bulib shira chikara boshlaydi va sekretsiyani me’daning boshka kismlaridagi bezlarga karaganda ertarok tugatadi.