7-tema: Menshik kapital analizi

3. Menshik kapital ha’m oni’n’ na’tiyjeliligin bahalaw

Ko’plep ekonomikali’q a’debiyatlarda ekonomikaliq analizdin’ vertikal, gorizontal, ekonomikaliq koeffitsentlarini ani’qlaw, trend tuwri’si’nda fikrlar yuritilgan boli’p, ammo, menshik kapital analizi boyi’nsha mag‘li’wmatlar bu’gingi ku’nde etarli da’rejede emes.

Menshik kapital analizin ali’p borishda tiykarg‘i’ informatsiya deregi boli’p, ekonomikaliq esabat formalari’, yag‘ni’y "Buxgalteriya balansi’" (1 - forma), "Menshik kapital tuwri’si’nda esabat" (5 - forma) ali’nadi’.

Joqari’dag‘i’ esabat formalari’nda sonnan, "Menshik kapital tuwri’si’nda esabat"da bir qancha noaniqliklar bar boli’p, bularga 080-satrdan keyingi mag‘li’wmatlardi’ ali’w mu’mkin. Usi’ satrlarda, aksiyalar tuwri’si’nda mag‘li’wmatlar jamlanishi ko’zde tutilgan boli’p, ularda deyarli barli’q (aqi’rg‘i’ ustundan ti’sqari’) ustun ha’m qatarlar twldirilmaslikni talap etedi. Usi’ jadaydi’ atroflicha wrgangan halda, bul kemshiliklerdi hal etiw jollari’n tabi’w lazi’m. Sebebi, ekonomikaliq esabatti’n’ bul kwrinishda boli’wi’ xalqaro esap sistemasi’ standartlari talablariga say kelmaydi.

SHu ko’z nazardan, bir qancha rawajlang‘an ha’m MDH mamlakatlarining "Menshik kapital tuwri’si’nda esabat" formalari’na itibar beratug‘i’n bolsaq, ularda aktsiyalarning chiqarilishidan kelgen kapital, rezerv kapital, qwshilgan kapital ha’m taksimlanmagan payda (qoplanmagan zi’yan) si’yaqli’ ko’rsetkishler o’z aksini topgan (ma’selen, Rossiya Federatsiyasi, Amerika Qwshma SHtatlari ha’m x. k). Usi’ mag‘li’wmatlar buxgalteriya balanslarida (1 - forma) da wzgarishsiz sa’wlelendirilgen. Lekin, bizning ekonomikaliq esabat formasi’nda (1-forma) o’z qarji’lar deregi si’pati’nda menshik kapital kwrsatkichlaridan ti’sqari’, maqsetli tu’sim ha’m fondlar, kelgusi da’wir sari’plari’ ha’m to’lemler ushi’n rezervlar si’yaqli’ ko’rsetkishler bar boli’p, olardi’n’ ha’reketin aks ettiruvchi informatsiya deregi belgilanmagan.

Bul holni menshik kapital ko’rsetkishlerinin’ teoriyali’q ha’m a’meliy jag‘i’nan umumlashtirilmaganligi, tarmaq o’zgesheliklerine asosan menshik kapital esabi’ ha’m analizi tuwri’ jolg‘a qwyilmaganligi si’yaqli’ izohlashimiz mu’mkin.

Ka’rxanani’n’ menshik kapital jag‘dayi’n analiz qi’li’wda koeffitsientler usi’li’ en’ ko’p qwllanilib, usi’ usi’l tiykari’nda analizdin’ ali’p bari’li’wi’ rawajlang‘an ma’mleketler amaliyotida ken’ tarqalg‘an.

Sonnan, Belorussiya iqtisodchilaridan biri G.Savitskayaning fikrini keltirip o’tetug‘i’n bolsaq. Oni’n’ fikricha: "Kapitaldan na’tiyjeli paydalani’wdi’n’ uchta tiykarg‘i’ ko’rsetkishler arqali’ bahalaw mu’mkin, olar:

• 
  ja’mi qarji’lar manbaining rentabelligi;
  
• 
  kreditorlar kapitali’ni’n’ daromadliligi;
  
• 
  menshik kapital rentabelligi".
  

Savitskaya G. V. ta’repinen berilgen fikrlar menshik kapital analizin qisman ashi’p beredi. Menshik kapital analizin og‘an ta’sir etiwshi faktorlardi’n’ uzviy baylani’sli’g‘i’ tiykari’nda u’yreniw maqsetke muwapi’q bwlar edi. SHu sababdan menshik kapital rentabelligi (paydali’li’g‘i’) ni, oni’n’ natijaviyligi ha’m daromadliligi tiykari’nda wrganib, menshik kapitaldi’n’ shakllanishida za’ru’r ori’n tutqan faktorlardi’n’ unamli’ ha’mde unamsi’z oqibatlari yuzasidan asosli qararlar qabi’l qi’li’wdi’ jolg‘a qoyi’w maqsetke mufofikdir.

Bazar iqtisodiyotida menshik mulkchilikning tu’rli formalari’ni’n’ qa’liplesiwi, menshik kapital bahosini wrganishni talap etadi. Lekin, shunga qaramasdan Respublikami’zda xi’zmet kwrsatayotgan ka’rxanalarda menshik kapitaldi’n’ bahasi’ etarlicha wrganilmagan.

Bunnan ti’sqari’ bir qancha a’debiyatlarda ka’rxana aktsiyalari quni’ ha’m daromadliligini tavsiflaytug‘i’n ko’rsetkishler keltirilgen boli’p, usi’ ko’rsetkishler analizi ja’rdeminde ka’rxana nufuzi ha’m menshik kapitaliga atroflicha baha beriw mu’mkin. Sonnan:

1. Bir aktsiyaga tuwri’ keletug‘i’n payda (Fa):