5-Lekciya: taw jinislari h’A’m minerallar

Карбонат-ион (СОз)²’

21-su’wret. Kabonat-ionnin’ du’zilisi.
ek mis sulfidi ka’nlerinn’ oksidleniw zonasinda, a’sirese, h’a’ktaslarda toplang’an yamasa birlemshi rudalar karbonatlarg’a bay bolg’an ormlarda ushiraydi. Malaxit a’dette azurit, kuprit, sap mis boyinsha psevdomorfoza payda etedi.

Qollamliwi - qurilis taslari, h’a’k, tsement islep shig’ariwda shiyki zat; metamorfikaliq o’zgergen h’a’ktaslar - mramorlar - ju’da’ a’jayip qaplama material esaplanadi; metallurgiya sanaatinda flyus sipatinda; ximiya sanaatinda soda islep shig’ariwda; island shpati bolsa optik a’sbaplarda paydalaniladi.

Malaxittin’ tig’iz ag’isqa iye tu’rlerinen tu’rli bezew buyimlar tayarlanadi. Malaxittin’ mayda bo’leklerinen jasil boyaw islep shig’ariladi.

Galogen minerallar

Galogenidlerge galit, karnallit, kriolit, silvin, flyuorit h’a’m basqalar kiredi.

Galogenidler klassinda galogenvodorodli kislotalar: HF, HC1, NVr duzi sipatindag’i shama menen 100 mineral bar. Olardin’ arasinda en’ ken’ tarqalg’anlari galit NaCl, silvin KS1 h’a’m flyuorit CaF2 esaplanadi. Jinis payda etiwshi minerallar sipatinda galogenidler onsha u’lken a’h’imiyetke iye emas, biraq olardan ximiya h’a’m aziq-awqat sanaatinda, awil-xojalig’inda, metallurgiyada (flyuslar) shiyki zat sipatinda ken’ paydalaniladi.

Kelip shig’iwi. Tiykarinan ko’ller h’a’m ten’iz lagunalarinda sho’gindi xemogen jollar menen payda boladi. Kemrek shorlang’an aymaqlardag’i topiraqlarda ju’zege keliwi mu’mkin. Bazida vulkan h’a’reketi parlarinan sho’giwinen formalanadi.

Qollamliwi - aziq-awqat h’a’m ximiya sanaatinda h’a’mde natriy metali h’a’m natriy menen qaplang’an qatispalar aliwda paydalaniladi. Duzli tu’n’girler h’a’m eski taw bo’leklerinen emlew maqsetlerinde paydalaniladi.

Sap minerallar

Sap elementler klassina kiriwshi minerallar birdey yamasa du’zilisi h’a’m qa’siyetleri boyinsha bir-birine jaqin bolg’an ximiyaliq elementlerdin’ atomlarinan ibarat. Ha’zirge shekem ta’biyatta sap h’alda ushirasiwshi minerallardin’ 30 dan artiq tu’ri ma’lim. Minerallardi payda etiwshi sap elementler metallar, yarimmetallar h’a’m metallemesler boliwi mu’mkin.

Sap elementlerge almaz, vismut, grafit, altin, mis, mishyak, platina, ku’kirt h’a’m gu’mis kiredi.

Sap h’alda ushiraw negizgi metallar h’a’mde mis ushin ta’n. Meteoritli sap temir h’a’m onin’ nikel h’a’m kobalt penen qatispasi (temir h’a’m temir-tasli meteoritler) ma’lim. Sap metallar taza h’alda bir qansha kem ushiraydi. Olardi ta’biyiy jollar menen kelip shiqqan qatispalar dep qaraw mu’mkin. Metallemes tu’rleri arasinda ku’kirt h’a’m uglerod ko’p ushiraydi. Kem h’allarda yarimmetallar - mishyak, surma, vismut baqlanadi.

Sap elementler ushin polimorfizm xarakterli boladi. Ma’selen, uglerod grafit h’a’m almaz sipatinda baqlaniwi mu’mkin. Ku’kirt te eki modifikatsiyag’a iye.

Kelip shig’iwi. Sap elementlerdin’ kelip shig’iwi tiykarinan endogen: magmatikaliqaliq, gidrotermal h’a’m metamorfikaliq protsessler menen baylanisli. Sap gu’mis h’a’m mis bazida sulfidli ka’nlerdin’ oksidleniw zonalarinda payda boladi. Negizgi sap metallardin’ (altin, platina) sanaat a’h’imiyetine iye bolg’an ka’nleri shashilmalar formalaniwinda ju’zege keliwi mu’mkin.

Sap elementlerdin’ litosfera du’zilisindegi a’h’imiyeti sezilerli emes. Olar jer qirtisi massasinin’ 0,1 % ten ko’pregin quraydi h’a’m jinis payda etiwshi minerallar esaplanbaydi.

QoUamliwi. Sap elementlerdin’ a’meliy a’h’imiyeti ju’da’ u’lken. Negizgi elementlerdin’ arasinda en’ ko’p tarqalg’anlari - platina, altin h’a’m gu’mis esaplanadi.

Ha’r bir mineral tek o’zine ta’n bolg’an qa’siyet h’a’m belgilar kompleksine iye. Olarg’a ximiyaliq qurami, du’zilisi h’a’m ta’biyiy qa’siyetleri kiredi. Bul belgilar boyinsha minerallar aniqlanadi.

Minerallardin’ ta’biyiy qa’siyetleri

Ha’r bir mineral basqalarinan o’zine ta’n belgileri boyinsha pariqlaniwi mu’mkin.

Ju’da’ ko’pshilik minerallardi ko’p miynet talap etiwshi izertlewlersiz xarakterli ta’biyiy qa’siyetleri kompleksi boyinsha aniqlaw mu’mkin. Ko’pshilik minerallar tek g’ana o’zine ta’n qa’siyetlerge iye boladi. Bul, a’sirese ren’inin’ toqlig’i, siniw xarakteri, jiltiraqlig’i h’a’m basqalarda ko’rinedi. Minerallardin’ bul xarakterli qa’siyetleri diagnostikaliq belgilar bolip xizmet qiladi.

Ko’pshilik minerallardi isenimli diagnostika qiliw toliq izertlewler, sonday-aq sipatli ximiyaliq reaktsiya o’tkiziwdi, tig’izlig’in, optikaliq, mexanikaliqaliq h’a’m basqa qa’siyetlerin aniqlawdi talap etedi.

Minerallardin’ bas qa’siyetlerine to’mendegiler kiredi: morfologiyaliq qa’siyetleri - kristallardin’ ko’riniwi, juplig’i, ta’replerinin’ siziqlilig’i; optikaliq qa’siyetleri - tiniqlig’i, ren’i, sizig’inin’ ren’i, jiltiraqlig’i; mexanikaliqaliq qa’siyetleri - ulaniwi, siniwi, qattilig’i, mortlig’i, baylanislig’i, elastikligi, tig’izlig’i h’a’mde magnitligi, radioaktivligi h’a’m basqalar.

Minerallardin’ morfologiyaliq qa’siyetleri. Ta’biyatta qatti minerallar tiykarinan natuwri formalardag’i bo’lekler h’alinda tarqalg’an bolip, formasi h’a’m o’lshemine baylanisli bolmastan ishki kristall du’ziliske iye boladi. Ta’biyiy ta’repleri ju’da’ jaqsi qa’liplesken kristallar ju’da’ kem ushiraydi.