5-Lekciya: taw jinislari h’A’m minerallar

Kelip shig’iwi: tiykarinan metamorfikaliq, regionalliq metamorfizm protsessleri isinen ju’zege keledi. Kristalli slanetslerde, gneyslerde, migmatitlerde, eklogitlerde h’a’mde kontakt metamorfizmi o’nimleri - skarnlarda ushiraydi. Bazi granatlar (pirop) magmatikaliqaliq kelip shig’iwg’a iye. Olar partlaw trubkalarindag’i kimberlitlerde h’a’mde pegmatitlerde ushiraydi. Granatlar shashilmalarda toplaniwi mu’mkin.

Qollamliwi - tiykarinan zergerlikte; ag’ashlardi h’a’m qatti jinislardi tegislew ushin abraziv material sipatinda paydalaniladi.

Japiraqli (list ta’rizli) silikatlar h’a’m alyumosilikatlar. Japiraqli (list ta’rizli) silikatlarg’a strukturasinda kremnekislorodli tetraedrler eki qatlamli (kaolinit, serpentin), u’sh qatlamli (gidroslyuda, montmorillonit, talk) yamasa to’rt qatlamli (xloritlar) paketlerdi payda etiwshi minerallar kiredi. Olar gidroksil topari, qosimsha anionlar h’a’m suwg’a iye. Paketlar arasindag’i suw mug’dari ken’ ko’lemde o’zgeriwi mu’mkin. Bul bazi qatlamli silikatlardin’ suwda ko’piriwine alip keladi.

Japiraqli (list ta’rizli) silikatlar h’a’m alyumosilikatlar kremnekislorodli [Si4O10]⁴ yamasa alyumokislorodli [(Si,Al)4O10] qatlamlardan quralg’an bolip, olardag’i tetraedrler u’sh uliwma u’sh penen baylanisqan.

Japiraqli (list ta’rizli) silikatlar ushin Si⁴+ din’ A1³+ ga ken’ izomorf orin almasiwi, artiqsha unamli zaryadlar paketlar arasinda suw molekulalari menen birgelikte jaylasqan Sa²+, Na+, K+ menen kompensatsiyalasiwi xarakterli. Japiraqli (list ta’rizli) silikatlarda tiykarg’i kationlar bolip Mg, Al, Fe, Ca, Ni h’a’mde K h’a’m Na esaplanadi. Olar ushin uliwma radikal [Si4O10]⁴ yamasa [(Si,Al)4O10 kibi ko’rsetilii mu’mkin.

Japiraqli (list ta’rizli) strukturalarg’a minerallardin’ tabletka ta’rizli kristallari, ten’geta’rizli agregatlari, bazida jasirin kristalli formasi xarakterli. Japiraqli (list ta’rizli) silikatlar, a’sirese mayda ten’gesheli agregatlarda biri ekinshisinen qiyin pariqlanadi. Bul minerallar ushin olardin’ toliq ju’da’ quramali toliq ulaniwi xarakterli boladi. Olardin’ qattilig’i, a’dette, joqari emes.

Japiraqli (list ta’rizli) silikatlar toparina qatlamli, japiraqli (list ta’rizli) yamasa ten’gesheli du’ziliske iye bolg’an ko’plep minerallar kiredi. Taw jinislarinda en’ ko’p tarqalg’anlari slyudalar (a’sirese biotit h’a’m muskovit), gidroslyudalar, uliwma vermikulit h’a’mde talk, asbest, kaolinit, montmorillonitler.

Slyudalar alyumosilikatlar toparina kiredi h’a’m jinis payda etiwshi komponentler sipatinda magmatikaliqaliq h’a’m bazi metamorfikaliq jinislar quramina kiredi. Slyudalardin’ ta’biyiy qa’siyetleri bir-birine jaqin: olar ju’da’ juqa, iyiliwshi h’a’m qatti plastinkalarg’a ju’da’ an’sat bo’leklenedi.

Gilli minerallar topari kremnekislorodli tetraedrler h’a’m alyumokislorodli oktaedrlerden ibarat bolg’an japiraqli (list ta’rizli) silikatlar quramina kiredi. Ta’biyatta gil minerallari arasinda kaolinit, gidroslyuda, montmorillonit ken’ tarqalg’an.

Kelip shig’iwi. Japiraqli (list ta’rizli) silikatlar tu’rli jollar menen payda boladi. Olardin’ tiykarg’i massasi atawli, shinjirli, lentali h’a’mde karkasli silikatlardin’ gidroliz o’nimleri sanaladi. Bolar gidrotermal o’zgergen jinislar h’a’m sirqi protsesslerdin’ minerallari. Olar kontakt - metamorfikaliq (skarnlar) h’a’m metamorfikaliq protsesslerde (slanetsler, gneysler) de ju’zege keledi.

Magmatikaliqaliq jol menen de payda bolg’an japiraqli (list ta’rizli) silikatlar granitlarda, granitli h’a’m siltili pegmatitlerde ken’ tarqalg’an. Metamorfikaliq genezisindegileri bolsa tu’rli slanetsler, gneysler h’a’m rogoviklerdi quraydi.