32-mavzu. Valyuta munosabatlari, to`lov balansi va uning taqchilligi. Xalqaro savdo

5. Valyuta-moliya sohasidagi davlatlararo tashkilotlar faoliyatining rivojlanishi

Xalqaro valyuta munosabatlari oʻta beqaror, noaniq va tez oʻzgaruvchi jarayon boʻlib, uni har bir mamlakat hukumatlari bilan bir qatorda valyuta-moliya sohasidagi davlatlararo tashkilotlar ham tartibga solishga harakat qiladilar. Bunday tashkilotlar qatoriga Xalqaro valyuta fondi (XVF), Xalqaro taraqqiyot va tiklanish banki (XTTB), Iqtisodiy hamkorlik va rivojlanish tashkiloti (IHRT), Xalqaro rivojlanish assotsiatsiyasi (XRA) kabilarni kiritish mumkin.

Xalqaro valyuta fondi (XVF) oʻziga a’zo mamlakatlarning valyuta kursi va toʻlov balanslarini tartibga soladi, ularning valyuta-moliyaviy muammolarini hal etish maqsadida kreditlar ajratadi, rivojlanayotgan mamlakatlarning koʻp tomonlama toʻlovlari tizimini va tashqi qarzlarini nazorat qiladi.
Qat’iy valyuta kurslari amal qilgan davrda XVFning asosiy faoliyati valyuta nisbatlarini ushlab turish, valyuta kurslariga asossiz ravishda ta’sir koʻrsatishning oldini olishga qaratilgan edi. Suzib yuruvchi, erkin valyuta kurslariga oʻtilishi bilan bu faoliyat yoʻnalishi oʻzgarib, 1978 yili XVFning Nizomi qayta koʻrib chiqildi. Unga koʻra, valyutani davlatlararo tartiblashning asosi sifatida XVF nazorat funktsiyalarini kuchaytirish, balanslashtirilmagan xalqaro hisoblashuvlar hamda asossiz kurs nisbatlariga ta’sir oʻtkazish dastaklarini kengaytirish koʻzda tutildi.
XVF mamlakatlarning toʻlov balanslarini va tashqi qarzlarni tartibga solish maqsadida kreditlar ajratadi. Bunda qarz oluvchi mamlakat oʻzining iqtisodiy siyosatida XVFning tavsiyasiga binoan oʻzgartirishlar kiritishi talab etiladi. 1 yildan 3 yilgacha boʻlgan muddatdagi moliyaviy-iqtisodiy barqarorlashtirish dasturi koʻrinishidagi bunday oʻzgarishlar fond bilan kelishilgan holda amalga oshiriladi va bunga mamlakatning toʻlovga layoqatligi toʻgʻrisidagi oʻziga xos xalqaro guvohnoma sifatida qaraladi.
1970 yildan boshlab XVF xalqaro toʻlov va zaxira vositalari – qarz olishning maxsus huquqlari (SDR)ni chiqara boshladi. SDR naqd pul koʻrinishida boʻlmay, faqat XVF maxsus hisobvaraqlarida kredit yozuvlari koʻrinishida amal qiladi va fondga a’zo mamlakatlarning Markaziy banklari oʻrtasidagi hisoblashuvlarda foydalaniladi.