21. YÜZyil tüRKÇESİnde yeni Ögeler ve yeni SÖZCÜkler

1.1.5. Yeni Ögenin D
iğer Kavramlarla İlişkisi 
 
Neoloji ve neolojizm kavramlarının neografi, terminografi, sözcükbilim, 
sözlükbilim, toplum dilbilim, retronim gibi dili temel alan alanlarla ve edebiyat, 
çeviribilim gibi malzemesi dil olan, yeni dilsel birimler üretmenin 
imkan tanıdığı 
pek çok 
alanla doğrudan ilişkisi vardır. Tüm bu alanların yanı sıra moda sözcük, 
buton sözcük gibi ka
vramlar da sıkça neolojizm ile birlikte anılan kavramlaşmış 
yapılardır ve bu bölümde her birinden fikir verici kısa bilgilerle söz edilecektir. 
Bu bize neolojizm kavramının dirsek temaslarını gösterecek ve onu büyük 
resimde doğru yere yerleştirmemize yarayacaktır.
Neolojizmin terimle
rle olan ilişkisi oldukça açıktır. Türkçeye “terim sözlük bilimi” 
olarak çevirebileceğimiz Fransızca “terminografi” kavramı; “terminolojik 
araştırma yoluyla elde edilen verileri kaydetme, işleme, sunma işidir ve bir dile 
kazan
dırılan terimler aynı zamanda o dilin yeni türetmeleridir.”(Dictionnaire de 
Linguistique, 2002, s.370). 
Terim alanında yapılan çalışmaların tümünde 
neolojizmlerle karşılaşmak mümkündür. Neolojizmlerin en sık görüldüğü yer 
olan terim bilimi; neolojizmi anla
ma noktasında ciddi ipuçları barındırır ve 
terimler
in ait olduğu alana yönelik özel çalışmalar yapmayı gerekli kılar. 
B
ir diğeri, Fransızcada “néographie” olarak ifade edilen “neografi” alanıdır. 
Neografi, t
erminografinin bir bölümünü oluşturur ve bir dilin sözcüksel 
yenilikler
ini sistematik olarak tanımlamaya yarar. Zehra Şafak, dilbiliminde yeni 
bir saha olarak kabul edilen neografi yahut neografya 
kavramını “yeni kelimenin 
sözlüks
elleşme süreci” olarak tanımlamaktadır (2018, s.1). Bu yönüyle 
neografya k
avramı neolojizm ile doğrudan temas halindedir. Toplum dilbilim ise; 
toplumun dili nasıl kullandığı ve dilin toplum üzerindeki etkileri gibi konuları 
inceler. Toplum-dil 
temelli araştırmaları içeren ve bir kelimenin toplumda kabulü 
ve kullanım süreçlerini konu alan bir araştırma sahasıdır.

---

21 
Sözcük bilimi; 
“bir dilin söz varlığını oluşturan birimleri ve bu birimlerin yapılarını 
ve anlamlarını, birbirleriyle ilişkilerini, zaman içinde yaşadığı değişim ve 
gelişmeleri araştıran dil bilimi dalı, leksikoloji.” anlamına gelir (TDKGTS). Sözlük 
bilimi ise; 
“sözlükçülük, sözlük bilgisi” olarak ifade edilir ve sözlük faaliyetlerini 
içeren daha sonra ayrıntılı olarak bahsedeceğimiz alandır. Biçimbilim; 
“kelimelerin yapısını, türeme yollarını ve çekim biçimlerini içeren bilgi, şekil 
bilgisi, yapı bilimi, yapı bilgisi, morfoloji.” demektir. Bunun gibi dil bilgisinin alt 
dallarının hepsi aracılığıyla neolojizm ile ilişki kurabilir.
Retronimler
; “dildeki yeniden adlandırma ihtiyacı” olarak açıklanmaktadır. Bir 
kavramın ya da ürünün çeşitlenmesiyle beraber; ilgili kavramın ilk ve özgün 
biçiminin
, daha sonraki biçimlerinden ayırt edilmesi ihtiyacı sonucunda türetilmiş 
sözcük 
ya da sözcük gruplarıdır (Sarı, 2013, s. 22). Sarı, “dizüstü bilgisayar” 
kavramının ortaya çıkmasının ardından ilk tip bilgisayarları tanımlamak üzere 
türetilen “masaüstü bilgisayar” kavramını yahut “hızlı tren”lerden sonra o zaman 
kadar mevcut olan trenler için artık “eski tren” denmesi durumunu buna örnek 
olarak gösterir. 
Retronimlerin oluşması belli bir alan yahut konudaki yeni 
ögelerin artması ile gerçekleşir. Eskiye dönük olarak yapılan, daha açıklayıcı ve 
ayırt edici yeniden adlandırmalardır.
Moda sözcükler,
belirli 
bir dönem aralığında sıklıkla kullanılan sözcüklerdir. Bu 
sözcüklerin 
sözlüğe alınıp alınmama konusu sözlükbilimcilerin karşılaştığı 
önemli sorunlardandır. Bu noktada bireysel karar vermeyi riskli bulan Svensén, 
moda 
sözcüklerin 
sözlüklerin bir sonraki baskısına alınmak üzere 
kaydedilmesinin daha doğru bir yöntem olduğunu belirtir (Akt. Akalın, 2016, 
s.25). Y
eni birimlerin kaydını ayrı bir biçimde tutmak, yapılacak başka 
ça
lışmalar için de fayda sağlayabilir. Sık yayımlanan sözlüklerde içinse daha 
esnek davranmak mümkündür. 
“Buton sözcük” kavramı; dilde komut biçiminde 
kullanılan, daha çok bilgisayar terimleri içerisinde görebileceğimiz sözcük 
biçimleri
dir. Gelişen teknoloji ile yeni ögelerin oluşmasına müsait bir alandır.

---

22 
Çeviriler, 
yeni ögelerin en çok karşılaşıldığı yerdir. Çeviri yoluyla Türkçeye 
kazandırılan metinlerde hedef dilde tam karşılığı bulunmayan ifadelere rastlanır 
ve bu 
karşılaşma “anlık oluşumlar” yaratılarak metni çeviren kişinin inisiyatifinde 
sürd
ürülür. Edebiyat bağlamında ise yazar neolojizmleri çok sık rastlanan bir 
konu olup yazarı da aşarak o eserin okurları arasındaki yeni bir dil dahi 
oluşturabilir. Hemen her dönemde rastlanan yazar neolojizmlerine Tolkien, 
Dante ve Pasternak
’ın eserleri üzerine yapılmış çalışmalar örnek olarak 
gösterilebilir (Luzzi, 2010; Üçer, 2019). Filmler de 
tıpkı edebiyat eserleri gibi 
toplum üzerinde 
benzer ekiler uyandırmaktadır. Bu alanlardan özellikle yazar 
neolojizmlerine yönelik pek çok makale ve tez 
çalışmasına isabet edilmiştir.