2021 Ўзбекистон маданияти ва санъати тарихи

Назорат топшириқлари:
1.Ўрта Осиёда қадимги шаҳар давлатларининг шаклланиши.
2.Шаҳарсозлик, меъморчилик, ҳайкалтарошлик тараққиёти.
Мустақил иш топшириқлари:
1.Қадимги маданиятнинг ўзига хос хусусиятлари.
2.Юнон Бақтрия ва Кушон подшолиги даврида Бақтрия маданияти ва санъати.

Бактриянинг Юнон-Бактрия подшолиги даври маданияти ва санъати
Асосий саволлар:

1. 
   Юнон-Бактрия даври маданияти ва санъатининг урганилиши.
   
2. 
   Шахарсозлик,меъморчилик ва моддий маданият тараккиёти
   
3. 
   Ёзув бадий ва амалий санъат ривожи.
   
4. 
   

Таянч суз ва иборалар: Юнон-Бактрия, Шахарсозлик, Ёзув


Дарснинг максади: Бактриянинг Юнон-Бактрия подшолиги даври маданияти ва санъатини урганиш.

Мил.авв. 312 йилда Искандарнинг энг ишончли саркардаларидан бири Салавка диадохлар билан бўлган курашда устун келиб Бобил, Сузиана, Мидия ва бошқа қўшни вилоятларни босиб олди ва кўп ўтмай Олд Осиё, Эрон ва Ўрта Осиё ҳудудларига ҳам ўз ҳукмронлигини ўрнатди. Салавкийлар ҳокимиятни эгаллаган пайтдаёқ уларнинг Ўрта Осиёдаги аҳволи таҳликали эди. Айнан шу сабабли Ўрта Осиё вилоятлари ерларидан маҳрум бўлишдан қўрқиб кетган Салавка I ўз вориси Антиох I бошчилигидаги Шарқий ноиблик (страплик)ларни таъсис этди.

Ўзининг узоқ йиллик ҳукмронлиги даврида (мил. авв. 293-261 йй.) Антиох Ғарбга қилган кўпгина юришлари билан шуҳрат қозонди. У ўз давлатининг шарқига, шумладан Ўрта Осиё ерларига кам эътибор қаратди. Бу пайтда унинг вилоятларида иқтисодий ўзгариш юз беради. Анча тинч ҳаёт бошланиб қишлоқ хўжалиги, ҳунармандчилик, савдо-сотиқ анчагина ривожланади. Салавкийлар давлати марказидан четда бўлишига қарамасдан, Ўрта Осиё улар давлатининг энг муҳим қисми эди. Ўрта Осиё ҳарбий-стратегик ва иқтисодий аҳамиятга эга бўлиб, салавкийлар бу ҳудуд бўйлаб ўтган савдо йўллари бўйида шаҳарлар ва қишлоқлар қурдириб уларда ҳунармандчилик, ўзаро алмашинув ва савдо-сотиқни ривожлантирганлари бежиз эмас.
Тарихий манбаларда салавкийлар сатрап-стратеглари юнонча номда тилга олинади. (Стратоник, Александр, Гиеракс ва б.). Демак, салавкийлар ҳукмдорлари асосан юнонлардан ва айрим ҳолларда эллинлашган маҳаллий аҳолидан тайинланган. Тадқиқотчиларнинг фикрича, Ўрта Осиёда юнон ҳокимлари ва улар атрофида тўпланган юнон-зодагонлар билан бирга маҳаллий зодагонлар ҳам ҳокимлик қилар эдилар. Салавкийлар ҳокимияти, Ўрта Осиёдаги ҳарбий манзилгоҳларда (катойкияларда) жойлашган ҳарбий кучларга таянган эди. Аҳолига жабр-зулм қилишда маҳаллий ҳукмрон гуруҳ вакиллари ҳам иштирок этардилар.
Мил. авв. III асрнинг 60-50-йилларига келиб Кичик Осиё ва Болқон ярим оролида салавкий ҳукмдорлари ўртасида ҳокимият учун курашлар авж олди. Натижада салавкийлар давлатининг шарқий сатраплари сиёсий ҳаётида ўзгаришлар содир бўлди. Мил. авв. 250 йилга келиб дастлаб Парфия, кейин эса Юнон-Бақтрия давлатлари салавкийлар давлатидан ажралиб чиқиб ўзларини мустақил деб эълон қилдилар.
Юнон-Бақтрия давлатининг гуллаб-яшнаган даври мил. авв. III асрнинг иккинчи ярми ва мил. авв. II асрнинг биринчи ярмига тўғри келади. Жанубий ҳудудлардан бу даврга оид Жондавлаттепа, Далварзин (пастки қатламлар), Ойхоним, Қорабоғтепа, Кампиртепа каби ёдгорликлардан ҳокимлар саройлари, ибодатхоналар, турар-жойлар, меҳнат ва жанговар қуроллар, турли ҳунармандчилик буюмлари ҳамда кўплаб танга пулларнинг топилиши бу ҳудудлардаги ижтимоий-иқтисодий ва маданий ҳаётдаги ривожланиш жараёнларидан далолат беради.
Юнон-Бақрия давлати марказлашган давлат бўлиб, ҳокимиятни подшо бошқарар эди. Давлат бир неча вилоятларга бўлинган бўлиб бу вилоят ҳокимлари подшога бўйсунар эдилар. Баъзи тадқиқотчилар Сўғд ва Фарғона ҳам Юнон-Бақтрия таркибига кирган десалар, айримлари бу давлатнинг чегаралари Амударёдан нарига ўтмаган дейдилар. Сўнгги йилларда олиб борилган қазишмалар натижасида топилган жуда кўплаб археологик топилмалар Амударёнинг ўнг ва сўл қирғоғи аҳолисининг мил.авв. III-II асрлардаги ўзаро алоқалардан дарак берибгина қолмай, бу ерларни Юнон-Бақтрия давлати таркибига кирганлигидан далолат беради.
Тадқиқотчиларнинг фикрларига қараганда мил. авв. 250-140-130 йиллар давомида Юнон-Бақтрия давлати мустақил давлат сифатида мавжуд бўлиб, бу даврда Диодот, Евтидем, Евкратид, Гелиокл каби подшолар ҳокимиятни бошқарганлар. Мил. авв. II асрнинг иккинчи ярмига келиб кўчманчилар зарбалари остида Юнон-Бақтрия давлати инқирозга учради.

Antik davrda madaniy-iqtisodiy jihatdan yaksaigan davlatlardan bin Baqtriya

davlati hisoblangan. Baqtriya m ustaqii davlat sifatida o ‘z tasarrufiga hozirgi
0 ‘zbekistonning Surxondaryo viloyati, Turkm anistonning sharqiy qismi,
T ojikiston Respublikasining A m udaryo b o ‘ylari hamda Shimoliy Afg'oniston
yerlarini qam rab olgan. Baqtriya haqidagi dastiabki m a’lum otlar «Avesto»da,
yunonistonlik Ktesiy asarlarida, shuningdek, yunon solnomachisi Diodom ing
«Tarix kutubxonasi» nomli asarida uchraydi. Shu bilan birga Baqtriya davlati
haqidagi m a’lum otlar Behustun va naqshi Rustam yozuvlarida, qadimgi hind
m anbalari «Rigveda» rivoyatlarida, «Ramayana» dostonida uchraydi. Qadimgi
Baqtriya davlati nafaqat M arkaziy Osiyo hududidagi m oddiy va m a’naviy
m adaniyatning taraqqiyotiga, balki o ‘ziga qo'shni bo‘lgan boshqa davlatlaming
m adaniy-iqtisodiy taraqqiyotiga h am sezilarli ta'sir ko‘rsatgan.
E ram izdan aw algi 329-327- yillarda Baqtriya hududlarini A leksandr
M akedonskiy bosib olgan. Eramizdan awalgi 135 yilga kelgach, qadimgi Baqtriya
hududida K ushonlar saltanati tashkil etiladi.
T aniqli filolog olima F.Sulaym onovaning ta’kidlashicha, Baqtriya eski fors
tilida Baqtrish, «Avesto*da Baxdi, hindlaming «Mahobhorat» dostonida Zariasp,
yunoncha Baqtra, Alisher N avoiy asarlarida Baxtari, hozirgi tilda Balx deb
yuritiladi. Baqtriya «Avesto»da «baxtli». «farovon», «bayroqdor>>, «shaharlar
onasi» deb ta ’riflanadi.
Q adim gi Baqtriya G 'arb va Sharqqa boradigan savdo yo‘lining markazida
joylashgan. Strabonning «Geografiya» asarida yozilishicha, Baqtriya Hindistonga
boradigan uch yo‘lning, Xitoyga boradigan ikki yo‘lning va G ‘arbga boradigan
ikki yo‘lning ustida joylashgan, Biigina «Buyuk Ipak yo‘li»ning o ‘zi uning madaniy
jihatdan yuksalishida m uhim ro‘l o ‘ynagan,
Baqtriya yirik shaharlar, qasrlar, istehkomli qal’alar va ibodatxonalari ko‘p
b o ‘lgan m am lakat hisoblangan. Shu sababli qadimgi Baqtriya «Shaharlar
m am lakati» deb atalgan.
Y unon-Baqtriya davlati hududlarida ko‘plab rivojlangan shaharlar - hozirgi
Afg‘oniston qismidagi Bagram, B aktra, Oyxonum kabilar; hozirgi Tojikiston
www.ziyouz.com kutubxonasi
qismida K abadshoh, Kaykabod va boshqa shaharlar, hozirgi 0 ‘zbekiston
qismidagi K o‘hna Term iz, Dalvarzin, D unyotepa, H ayitobodtepa, Jondavlattepa kabi shaharlar mavjud bo'lgan.
Bu shaharlarda hunarm andchilik, A m udaryo bo‘yidagi shaharlarda yirikyirik kemalar bo‘lmasa-da, kemasozlik va savdo-sotiq rivojlangan. To‘quvchilik.
ko'nchilik, qurolsozlik ravnaq topgan b o lib , hunarm andlar turli buyum lar
va zeb-u ziynatlami oltin, kumush, bronza, qalay va qo‘rg‘oshindan yasaganlar.
B aqtriyaning shim oliy hududlari (K o b ad iy o n )d an topilgan «A m udaryo
xazinasi» nom i bilan mashhur bo‘lgan buyum lar - 179 oltin, 7 kum ush
buyumlari va o ‘sha zam onda zarb qílingan 1500 dona kumush va chaqa tangalar
(ular orasida Yunon-Baqtriya podshohlari — D iodot va Yevtidemlar tom onidan
zarb qilingan tangalar ham bor), oltin zeb-ziynatlar, bilaguzuk, uzuk, m aijon,
quym a oltindan yasalgan odam , otarava, ech k i, g ‘oz, baliq va b o sh q a
hayvonlaming haykalchalari, oltin jom lar Y unon-B aqtriya davlatida nafaqat
hunarm andchilik va zargarlikning naqadar rivojlanganligidan, balki qadim gi
baqtriyaliklaming yuksak estetik tafakkurga ega bo‘lganligidan ham dalolat beradi.
Baqtriya davlati eronlik ahamoniylar hukm ronligi ostida yashagan paytda
Eron madaniyati ta ’siri, ayniqsa, mahalliy xalq tilida sezilarli darajada b o ‘lgan.
A leksandr M akedonskiy (Iskandar Z u lq arn ay n ) boshchiligidagi y u n o n m akedonlar istilosi davriga kelib yunon m adaniyati ta ’siri kuchaygan.
Makedonskiy o ‘z bosqinchilik siyosatini ham da Yunon-M akedoniya ta’sirini
singdirishda m ahalliy shart-sharoitni, xalqning azaliy an ’analari, m arosim lari
va diniy e'tiqodini hisobga oigan bo‘lsa, salavkiylar bu siyosatni amalga oshirishda
qattiqqo‘llik, ya’ni G ‘arbga xos diktatura siyosalidan foydalandi. M ahalliy
aholini, lining m adaniyatini umuman inkor etish, noiblarni faqat yunonliklar
orasidan tayinlash, m ahalliy boshqaruvda k o ‘plab G ‘arbiy istehkom lar,
inshootlar qurib, G 'arbiy kuch orqali aholini b o ‘ysundirib turish tadbirlariga
zo‘r berganlar. C hunonchi, Aleksandming y u non va mahalliy m adaniyatlam i
o 'z a ro u y g 'u n lash tirish d ag i sa ’y -h a ra k a tla ri b o ‘lganini bilgan h o ld a ,
salavkiylaming, aksincha, tobe xalqlar orasida faqat yunon madaniyatini targ‘ib
ctishni vazifa deb bilganliklarini qayd etish lo zim .1