1-Bob. Tovush va nutq nuqsonlarini bartaraf etishda eshituvning o'rni
1.1. Eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalar tafakkurinirivojlantirish
Logopedik ta’sir eshitishi qisman pasaygan zaif eshituvchi bolalar bilan olib boriladigan ishda samarali qo'llanishi mumkin. F.F. Rau, L.V. Neyman va V.I. Beltyukovlarning ta’riflashicha, "zaif eshitish deb eshitishning shunday pasayishiga aytiladiki, bunda nutqni idrok qilishda qiyinchiliklar tug'iladi, biroq maxsus yaratilgan shart sharoitlarda (ovozni kuchaytirish, gapiruvchining bevosita quloqqa yaqin kelishi, tovubli kuchaytiruvchi asboblarni qo’llash va hokazo) eshitishi yordamida nutqiy muloqotga kirishish mumkin bo'ladi."Zaif eshituvchi bolalarni karlardan farqli ravishda zaif eshituvchilar deb nomlash qabul qilingan (karlar uchun tovush kuchaytirgich asboblar qo'llanilsa ham nutqni idrok qilish imkoniyati bo'lmaydi).
Eshitishning yaqqol va turg'un pasayishi nafaqat nutqni idrok qilish, balki ekspressiv nutqning buzilishiga (yoki rivojlanmasligiga) ham olib
keladi. Bu holda, har bir aniq holatda ekspressiv nutqning buzilishi (rivojlanmaganligi) darajasi eshitishning pasayishi darajasiga (daraja qanchalik og'ir bo'lsa shunchalik yomonlashadi), zaif eshitishning boshlanish vaqtiga, bola rivojlanishining shart-sharoitiga (nutqning rivojlanishi va saqlanishi bo'yicha maxsus choralarni qo'llash uning birmuncha yaxshi holatini ta’minlaydi) bog'liq bo'ladi. Tafakkur haqiqatni bevosita va um um lashgan holda aks ettiruvchi bilish jarayonidir. Hozirgi kunda bolalar tafakkurining rivojlanishining uch bosqichi — ko'rgazm ali-harakat, ko'rgazm aliobrazli, so'zli-m antiq tavsiflanadi. So'nggi bosqichda umumlashish, tushunchaning shakllanganligi darajasi, ishlatiladigan material xarakteriga ko'ra konkret tushunchali va abstrakt tushunchali tafakkur o'zaro tasniflanadi. K o'rgazm ali-harakat tafakkuri predm et bilan tashqi harakatni o'zida jam laydi, bunda bola m aqsadga erishish vositasi sifatida turli predm etlardan foydalanadi. Am aliy vazifalarni am alga oshirishda m uam m oni hal etishni bir sharoitdan ikkinchisiga o'tkazish zaruriyati yuzaga keladi. Bu ko'rgazm ali-harakat um um lashm alarining shakllanishiga olib keladi. K o'rgazm ali-harakat tafakkurining o'ziga xosligi, bir sharoitdan boshqasiga o'tishda bola harakati va predm et aloqasi, m unosabati tam oyili to'liq nam oyon bo'lm asligi bilan belgilanadi. Shunday qilib, nutqiy rivojlanishgacha tafakkurning inert, harakatchan emasligi kuzatiladi. M a’lum nuqtayi nazardan bola narsani anglab, undan qiyinchilik bilan ajraladi. N onutqiy m uloqot im o-ishora yoki so'zlashuv nutqini shakllantirish uchun asosiy om il sanaladi. K ar bola nutqini rivojlantirish uning tafakkurini rivojlantirishda m uhim o'ringa ega. A.V. Zapo rojets fikricha, bolaning am aliy tajribaga va sensor tarbiyaga ega bo'lishi asosidagina bu jarayon am alga oshishi m um kinligini e ’tiro f etiladi. K o'rgazm ali-harakat tafakkuri rivojlanishidan orqada qolish nutqi mavjud bo'lm agan eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalarda ham uchraydi. N.V. Yashkova tadqiqotlarida eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalar sog'lom bolalarga nisbatan katta yoshlarda ko'rgazm ali-harakat vazifalarini yaxshiroq hal eta olishi aniqlangan. 9 —10 yoshlardagi eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalar uchun kattalar harakatiga taqlid qilish xosdir. Eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalar harakatni um um lashtirish usuliga ega bo'lm aydilar, shu sababli bu vazifani o'rgatish uchun to 'rt m arotaba ko'p vaqt va uch m arotaba ko'p ko'rgazm a kerak bo'ladi.
A .R .Luriya va F.L.Yudovich nutqiy rivojlanishi orqada qolgan sog'lom egizak bolalar tafakkurining o'ziga xos xususiyatlarini tadqiq etgan. Bolalar harakatni so'zdan ajratish, rejalashtirish, elem entar tasniflash malakasiga ega bo'lm aganlar. Predm et ifodasi,
belgi, m unosabatlarini anglab bola predm et obrazlari bilan tafakkur harakatlarini amalga oshiradilar.
E shitishida nuqsoni bo'lgan bolalar uzoq m uddat davom ida ko'rgazm ali-obrazli tafakkur bosqichida qoladilar. Xususan, T.V. Rozonova tadqiqotlarida eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalarning ko'rgazm ali-obrazli tafakkurining rivojlanishidagi farq m aktab ta ’lim ining boshida kuzatilishini isbotlaydi. K o'rgazm aliobrazli tafakkurni rivojlantirish m odel tasavvurlarni um um lashtirish im konini yuzaga keltiradi. K o'rgazm ali-obrazli tafakkurni shakllantirish so'zlash nutqining shakllanishi bilan bog'liq bo'lib, ko'rgazm ali-obrazli tafakkurni so'zli-m antiq tafakkuri bosqichiga o'tishi sog'lom bolalarga nisbatan eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalarda uzoq m uddat davomida am alga oshadi. Bu fikrlash operatsiyalarining rivojlanishida nam oyon bo'ladi. Fikrlash operatsiyalari tizim ga tashkillashtirilgan um um iy harakatlardir. Bu fikrlash operatsiyalari asta-sekinlik bilan am alga oshadi. E shitishida nuqsoni bo'lgan bolalarda fikrlash operatsiyalari eshituvchi bolalarga nisbatan kech shakllanadi. A naliz va sintez jarayonining rivojlanishida ham orqada qolish kuzatiladi. Bu jarayonlar yanada uzoq m uddatli va sistem atik tarzda am alga oshadi. Taqqoslash jarayonida farqlarni topish va o‘xshatish m unosabatlari am alga oshadi. I.M .Salovyov ta ’kidlashicha, eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalarda taqqoslashning quyidagi jihatlari namoyon bo'ladi: ikki predm etni taqqoslashdan birining analiziga o'tib ketish, vazifani soddalashtirish, predm etlarni taqqoslashdagi qiyinchiliklar kuzatiladi. Eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalarning o'sm irlik chog'ida taqqoslash texnikasini egallashda yutuqlar kuzatiladi, taqqoslash sifati oshadi. Abstraksiyalash jarayoni sujetli-rasm o'yin va o'quv faoliyati jarayonida amalga oshadi. Sujetli-rasm o 'tin n in g xarakterli xususiyati o'rindosh predm etlarni qo'llash hisoblanadi. Alm ashtiriluvchi predm etlar xususiyatini ajratish va taqqoslash abstraksiyaga asoslanadi. Eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalar alm ashtirilgan predm etlarni qo'llashda qiyinchiliklarga uchraydilar. H atto alm ashtirish
uchun funksional m um kin bo'lgan predm etlar ular tom onidan har doim qo'llanilm aydi, ularni real funksional ahamiyatida ajratish eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalar uchun qiyin tarzda kechadi.
N .l.S h if m a’lumotlariga ko'ra, m aktabgacha yoshdagi, m aktab yoshidagi eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalar uchun alm ashtiruvchi vosita sifatida tanishga nisbatan, notanish predm etlarni qo'llash qulaylik tug'diradi. Abstraksiya jarayonida orqada qolish eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalar o'quv faoliyatida ham orqada qolishiga sabab bo'ladi. Fikrlash operatsiyalarini amalga oshirish eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalarda nisbatan kechroq amalga oshishini bir qator psixolog olim lar o'z ishlarida ko'rsatib o'tadilar. So'zli-m antiq yoki tushunchali tafakkur rivojlanishida eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalarda sog'lom bolalarga nisbatan o'ziga xoslik kuzatiladi. Eshitishida nuqsoni mavjud bolalarda tafakkur va nutqning rivojlanish yo'nalishi, eshituvchilarga nisbatan kech amalga oshadi. Kundalik qiyinchiliklarni bartaraf etish uchun, intensifikatsiya qilish yetarli emas, chunki har qanday so'z yoki fraza tafakkur rivojlanishiga ijobiy ta ’sir ko'rsatmaydi. Eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalar kattaliklarni taqqoslash, kattaliklar o'zaro m unosabatini tushunish, masala m azm unidan uni ko'rgazm ali ifodalash, berilgan m unosabatlarda ko'rgazmali sharoitda ajratishni ifodalovchi bir qator m asalalarni hal etishda qiyinchiliklarga uchraydi. Asosiy qiyinchiliklar matn mazmuni bo'yicha xulosa chiqarish, m a’lum otlarni analiz va sintez qilishda yuzaga keladi. Bunda eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalar m azm unan to'liq bo'lm agan, lekin nutqiy vositalar bilan ifodalangan javoblarni bayon etadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |