15 Ma’ruza Rangli metallar ishlab chiqarish

Misni sulfidli rudasi:
Mis kolchedani CuFeS₂
Barnit Cu₃FeS₃
Kovellin CuS
Mis yaltiroьi Cu₂S
Misni oksidli rudasi:
Qizil mis Cu₂O
Malaxit CuCo₃*Cu(OH)₂
Xrizokol CuSiO₃*2H₂O
Sulfidli rudalar dunyodagi qazilma rudalarni 80-82 % tashkil etadi. Eng ko’p uchraydigan Cu₂S*CuFeS₂ dir. Ulardan sanoatda mis olinadi. Zaxirani qolgan 15 % mis rudalari oksidli rudalari bo’lib, qolgan % ni 3-5 % mis sof xolda olinadi.
Sof mis qizil rangda bo’lgani uchun, uni qizil mis deb yuritiladi.
Mis rudalariga qoida bo’yicha ma’lum miqdorda boshqacha nodir metallar oltin, kumush, qo’rg’oshin, rux platina va boshqalar uchraydi.
Rudani tarkibidagi bekorchi jinsni, kvarts, qum, gil tuproq, barit va boshqalar tashkil etadi.
Asosiy mis ruda konlari Uralda, O’zbekistonda (Olmaliq), Qozog’iston, Kavkazda va Tojikistonda mavjud.


Mis rudalarini boyitish.
Ma’lumki mis rudalarida sof misni miqdori 2% o’rtasida, demak rudada bekorchi jins ko’p bo’ladi. Unday rudalarda misni ajratish juda ham qiyin ish xisoblanadi. SHuning uchun mis metallurgiyasida ham rudani boyitiladi, ya’ni rudada foydali metalni miqdori sun’iy ravishda oshiriladi. Mis rudalarini ikki xil usul bilan boyitiladi:

1. 
   Ruda tarkibidagi bekorchi jins solishtirma og’irligi bo’yicha
   
2. 
   Flotatsion usuli bilan boyitish.
   

Birinchi usul bilan mis rudalarini boyitishda ruda turli mashinalarda 2-15 mm gacha maydalanadi. (shar tegirmonlari). Maydalangan ruda va bekorchi jins maxsus cho’ktirish mashinalarida suv oqimi bilan bir-biridan ajratiladi. Buni temir rudalarini boyitishni ko’rdik
Rudani flotatsion usuli bilan boyitish uchun rudani maxsus tegirmonlarda un qilinadi va o’lchamlarini 0.05-0.5 mm ga olib kelinadi. Flotatsion usul bilan rudani boyitish bekorchi jins va mis zarrachalarini suv bilan turlicha namlashga asoslangan.


1-rasm. Flotatsion mashina sxemasi.

Qiya yashikni flotatsion mashinaga suv va maxsus moy aralashmasi quyiladi.

Mashina tubidan to’qima orqali havo beriladi. Havo kameraga tushayotgan ruda unlarini yaxshi aralashtiradi va namlanishini ta’minlaydi. (maydalangan rudaga 100-300 gr/t flotatsion reagent qo’shib aralashtiriladi.)
Misni sulfidli birikmalari bekorchi jinsga qaraganda suv bilan yaxshi namlanmaydi va yuzalariga yopishgan moy zarralari bilan ko’pik holida yuqoriga suzib chiqadi va uni yig’ib olinib, qayta ishlashga o’zatiladi.
Bekorchi jinslar g’ovak bo’lib, suv bilan yaxshi xo’llanib, mashinani ostki qismiga to’planadi va u yerdan tashqariga chiqariladi. Bu usul bilan boyitganda konsentrat tarkibida 20-30% mis bo’ladi.
Ko’p tagli vertikal pechlardan tarkibida S ko’p bo’lgan rudalar va konsentrat boyitiladi. SHunday jarayon Oxangaron matellurgiya kombenatida mavjud.


2-rasm. Ko’p tagli pech sxemasi.

1.Aylanuvchi val d=1.2-1. ,2Lopast (qirg’ich,3.Taglik,4.Pech devor

5.Valdagi teshiklar,6.Forsunka,7.Bunker

Pechga havo va gaz berilib yondiriladi. Natijada pechni ishchi zonasida 600-800⁰S issiqlik ajraladi.
Ajralgan issiqlik ruda va konsentrat tarkibidagi S ni parchalaydi va S havo kislorodi bilan SO₂ hosil qilib tashqariga chiqadi. SO₂ gazi sulfat kislota olishda ishlatiladi.
Ruda va konsentrat bunkerdan taglikka tushadi. Qirg’ich taglik teshiklaridan rudani qirqib ostiga tushiriladi. Ruda unlari yuqoridan pastga bir metrda tushib turadi. Boyitilgan ruda pechdan muntazam chiqarilib turiladi.
Sulfidli mis rudalari va konsentratlar qizdirilib oksidlantirilgandan so’ng shaxtali yoki alangali pechlariga tushadi va shteyn olinadi.
Eng ko’p tarqalgan pechlar bular alangali pechlar xisoblanadi.
SHteyin bu asosan mis sulfidi va temir hamda ozroq qo’shimchalardan iboratdir.