|
Jasil o`simliklerdin` jaqtiliqti paydalaniwg`a iykemlesiwi
O`simliklerjaqtiliq nurlarin o`zine qabillaw ushin japiraq ko`leminin` maydanin ko`beytedi ha`m olardi jaqtiliqqa qaray bag`darlaydi. Misali: egisliklerde uzin paqalli O`simliklerdin` joqarg`i japiraqlari tik jaylassa, al to`mengileri gorizontal formada jaylasadi. Ortadag`i japiraqlarda araliq bag`darlaw boladi. Qolayli jag`daylarda awil xojaliq eginleri o`simliginin` japirag`inin` 1 gektar atizda maydani 1 gektarg`a 40,50,70 ha`tte 100 min` m2 qa jetedi, yag`niy 1 gektar egislikte japiraqtin` maydani 4,5,uha`m 10 gektardi quraydi degen so`z. Mine usi belgili aymaqtag`i fotosintezdin` japiraq ko`lemi bul japiraq u`sti ko`leminin` indeksi delinedi. Bul ko`rsetkish o`simlik o`nimdarlig`in ko`rsetetug`in a`hmiyetli bolip nurlardin` toliq tutiliwin ta`miyinleydi. Biraq tirishilik etiwinin` qolaysiz jag`dayinda (aziqliq zatlarg`a jarli, tas ha`m qurg`aq topiraqta, qisqa ha`m qolaysiz vegetatsiyaliq da`wirli rayonlarda) birlesiktin` ha`r bir o`simlik arasindag`i qashiqlig`i u`lkeyedi, al japiraqlaniw da`rejesi azayadi. O`simliklerdin` ashiq fitotsenozi payda bolip, olarda japiraq betinin` indeksi minimal` mug`darg`a iye boladi. Onnan basqa da quyash energiyasinin` jaqsi jutiliwi ha`m sin`iriwi ko`p mug`dardag`i xloroplastlardin` esabinan boladi. Solay etip ag`ashtin` bir japirag`inda xloroplastlardin` uliwma mug`dari japiraqtin` o`zinin` bet ko`leminen 200 ma`rte ko`p boladi, al 1 ju`z jilliq ag`ashtin` barliq japiraqlarinin` xloroplastlarinin` uliwma mug`dari 2 gektarg`a jetedi.
Ha`rqiyli o`simlik tiplerinin` ha`rqiyli nurlardi sa`wlelendiriwi ha`rqiyli. Sho`p deneli O`simlikler ag`ash deneli O`simliklerge qarag`anda quyash nurlarin ko`birek sa`wlelendiredi. Misali: L.A. Ivanovtin` mag`liwmati boyinsha ag`ashlardin` japiraqlari (740-760nm), qizil nurlardi shirsha 19,70/0, tal- 27,4%, qayin`- 40,8%, sho`plerdin` japirag`i: oves- 44,2%, jaylaw o`simligi- 61,1% sa`wlelendiredi. Ku`n nurinin` tog`aylar arasina o`tiwi Osimliklerdin` qolay rawajlang`anina, japiraqlardin` sani ha`m ko`lemine baylanisli tog`ay ishindegi sho`p denelerdin` ha`m japirag`i to`giletug`in tog`aylarda jil dawamindag`i jaqtiliqtin` bo`listiriliwi birdey bolmaydi. V.Larxerdin` (1978) baqlawinsha japirag`i to`giletug`in tog`aylarda qista quyash nurlarinin` 50-70% jerge jetip baradi, al japiraqlaw da`wirinde 20-40% ha`m toliq japiraqlag`anda tek g`ana 10% jerge jetip baradi. Japiraqlarda quyash energiyasinin` jutiliw effekti olardin` jasina da baylanisli boladi. Jas japiraqlar ku`n nurin (FAR) o`zine ko`birek qabil etse, al gu`zde japiraqlar o`zlerine ku`n nurin ko`p qabil etpesten oni jerge jiberip otiradi. L.A.Ivanovtin` (1946) ko`rsetiwi boyinsha a`piwayi klennin` jas japirag`i 82% ku`n nurin jutip, al tek 10% shag`ilisip, al 8% jerge jiberedi, al bul o`simliktin` gu`zdegi qizil tu`sli japiraqlari joqaridag`i g`a muwapiq 28, 32, 40% shag`ilistirip ha`m jerge jiberip turadi. Ha`r qiyli ag`ash porodalarinin` japiraqlari o`lshemi birdey FAR mug`darin jutadi sonin` menen ha`r qiyli ag`ash parodalarinin` ha`r qiyli ekologiyaliq
sha`rayatlarda jasawina qaramastan uliwma o`siw biomassasinin` u`lkenligi ten`. Organikaliq massanin` uliwma o`nimdarlig`i birdey jastag`i qarag`aydi otirg`iziw ushin ha`m shirsha ha`m qayin`lar ushin da birdey. Leningrad oblastinin` tog`ay parodasinda bir jilda qurg`aq organikaliq zatlardin` o`siwi 5,5-5,6 t ga ni quraydi. Degen menen isletiwshi ag`ashlardin` islep shig`iliwi birdey emes. Ha`r qiyli parodali islewshi ag`ashlardi jaratiw ushin FAR din` birdey emes sani kerek boladi. Bul baylanista a`sirese qarag`ay ag`ashi jaqtiliqti ko`birek az mug`darda paydalanadi. Jaqtiliqti qollaniw koefitsenti parodalardin` jasina da qaraydi. 1gektarg`a jaylastirilg`an 20 jilliq qarag`aydin` 1500 nusqasi jaqtiliqti az mug`darda paydalanadi. Al 30-35 jilliq emenler qalin` jaylasqanda yamasa dara-dara jaylasip ag`ash payda boliwi ushin ko`p mug`darda FAR kerek boladi. (L.A.Ivanov,1946). 1950 jili A.P.Shennikovtin` mag`liwmati boyinsha qarag`ay ha`m emen ag`ashlarinin` jaqtiliq koefitsentin optimal` paydalaniwi 3% ke ten` ha`m toliq radiatsiya 1,5% ke ten`. Sonin` menen jaqtiliq qansha ku`shli bolsa ha`m temperatura joqari bolg`an sayin jaqtiliq koefitsentin paydalaniw az boladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
