1-sanli lektsiya

Quyash nurlarin jasil o`simliklerdin` jutiwi ha`m sin`iriwi

Jasil japiraqlar u`stine kelip tu`sken quyash nurlarinin` ortasha utF in jutadi. Al qalg`an bo`legin japiraqtin` shag`ilistiriwi arqali qaytaradi yamasa japiraqtin` ekinshi ta`repine o`tip ketedi. Fotosintez ushin a`hmiyetli bolg`an nurlardi ha`rqiyli ekologiyaliq topardag`i O`simlikler ha`rqiyli jutadi. Olardan en` az jutatug`in mezofitler ut-ui F in, ko`birek sklerofitler iw-iy F, en` ko`p jutatug`in sukkulentler bolip olar ku`n nurinin` iy-iiF in jutadi. Jaqtiliq jasil o`simlikler arqali jutilatug`inlig`in ha`m onin` o`zlestiriletug`inlig`in birinshi ret teren`rek u`yrengen ilimpaz K.A.Timiryazov (qoeu) bolip esaplanadi. Ol quyash nurin jutiwshi xlorofiller ha`m basqada pigmentler dep esaplanadi. Xlorofillerdin` quyash nurlarin jutiwi boyinsha da bir qansha ayirmashiliqti ko`rsetiwge boladi.

Xlorofill - {a} ko`gis ren`de bolip tiykarinan qizil nurlardi jutadi (S ₃₅ N₇₂ O₅ N ₄ MG), al xlorofill- {b} ( S ₅₅ N₇₀ O₆ N ₄ MG) sarg`ish ren`de bolip, ko`gis qizg`ish nurlardi jutadi. Ko`plegen ilimpazlardin` aniqlawi boyinsha jasil O`simliklerdin` plastidlerinde xlorofill {b} g`a qarag`anda, xlorofill -{a} nin` sani ko`birek ekenligi belgili
boldi, sonin` ushinda ku`n nurin tiykarinan birinshi jutiwshi xlorofill- {a} bolip esaplanadi. Solay etip quyash energiyasinin` qatnasinda japiraqta xawadan ko`mir qishqil gazdin`, al tamirdan suwdi ha`m erigen zatlardi alip organikaliq zatlardi payda etedi ha`m kislorodti bo`lip shig`aradi.
6C0<sub>2</sub>+6H<sub>2</sub>0+ku`n energiyasi S₆H₁₂0₆+60₂.
Mine bul quramali fiziologiyaliq protsesc fotosintez dep atalip, al okisleniw ha`m qa`lpine keliw reaktsiyalarin o`z ishine alatug`in bir qansha basqishlardan ibarat boladi. Fotosintezdi ko`pshilik jag`dayda uglekisliy gaz ha`m suw ortasindag`i okisleniw ha`m qa`lpine keliw reaktsiyasi
sipatinda qaraydi. Qa`lpine keliw qubilisinda ko`mir qishqil gazi ko`mirge deyin vodorod atomlari yamasa elektronlarin suwdan ko`mirge o`tedi. Sonin` menen bir waqitta suwdan erkin molekulyar kislorod bo`linip shig`adi. Keyingi waqitlari jasil O`simliklerdin` xloroplastlarinda ko`mirden basqa belok ha`m basqada birikpelerdin` sintezlenetug`inlig`i ko`rsetilgen. (N.M. Sisakyan, 1964, А.А. Ничипорович, 1965). Жасыл o`симликлердиn` xloroplastlarinda beloktin` biosintezi fotosintez apparatinin` jumisinin` normal qa`liplesiwinde ju`da` za`ru`rli. Bunnan tisqari xloroplastlarda sintezlengen belok ko`mir qishqil gazinin` assimilyatsiyalaniwin tezletedi. (Osipova, Nikolaeva, Vlasova, 1972). Degen menen jasil japiraq o`zinin` joqarg`i bo`liminde ag`ip o`tetug`in quyash energiyasinin` ortasha 75% tin tutadi, biraq bul energiyanin` paydalaniw koefitsenti tikkeley fotosintez ushin salistirmali tu`rde u`lken emes. A. A. Nichiporovichtin` (1954) mag`liwmati boyinsha ta`biyiy jag`dayda ku`shli jaqtilandiriw waqitda ortasha 1-2%, al onsha ku`shli jaqtilandiriwda ku`n energiyasin 10% ke deyin paydalanadi. Qalg`an 90-99% ti japiraqti jutilg`an quyash energiyasi jilliliq energiyasina beriledi ha`m suwdin` puwlaniwina, basqada fiziologiyaliq ha`m bioximiyaliq protsesler ushin sarplanadi. Ko`plegen avtorlar fotosintezdi mineralliq sonday aq fosforli awqatlaniwg`a baylanisli quramali kompleksli protses retinde qaraydi. Sonin` menen birge fotosintezdin` ju`riwi fotoximiyaliq protsesler menen ku`nnin` quyash energiyasinin` energetikaliq deregi bolg`an taza ximiyaliq reaktsiyalarda ju`redi.