41.Sаbаb vа оqibаt kаtеgоriyalаri. Tayanch: Fаlsаfа tаriхidа sаbаb vа оqibаt kаtеgоriyalаrini tаlqini.Sаbаb tushunchаsi. Оqibаt tushunchаsi. Sаbаb vа оqibаt diаlеktikаsi.Bir hodisadan oldin kelib, uni vujudga kcltirgan hodisa yoki hodisalar guruhi sabab deb ataladi. Sababning bevosita yoki bavosita ta’siri bilan yuz beradigan hodisa oqibat deyiladi. Sabab va oqibat. Qanday voqyea yuz bermasin, barchasining o’z sababi bor, degan edi Ibn Sino. To’g’ri olingan yo’l yo’lovchini tekisliklar orqali mo’ljallangan manzilga olib keladi, xato va beparvolik uni sahroga olib boradi va halokatga giriftor etadi. Hodisalarning umumiy o’zaro bog’liqligi va bir-birini taqozo etishi g’oyasi determinizm tamoyilida o’z aksini topadi. Bu tamoyilga binoan tabiatda hamma narsa sababning hukmiga bo’ysunadi. Sabab tushunchasi insonga uning rivojlanishi dastlabki bosqichlaridayoq ma’lum bo’lgan. Tabiiy hodisalarning kelib chiqishini tushuntiruvchi sabablarni aniqlashga bo’lgan ilk urinishlarga mifologiyada, so’ngra dinda duch kelish mumkin. Keyinchalik sabablarning falsafiy va ilmiy izohi yuzaga keladi. Sabab (lot. causa – sabab) shunday bir hodisaki, u boshqa bir hodisaning oqibatini bevosita belgilaydi, yuzaga keltiradi. Sababiyat mohiyatini bir hodisaning boshqa hodisani yuzaga keltirishi, sababning oqibatni yaratishi tashkil etadi. Oddiy ong sababiyat jarayonini soddalashtiradi: sabab faol tomon, oqibat – passiv tomon sifatida tasavvur qilinadi, sabab oqibatdan oldin keladi. D.Yum bunday tasavvurlarni tanqid qilar ekan, - u sabablar mavjudligiga shubha qiladi, aniqrog’i buni inkor etadi: «Bir hodisa ayrim holda boshqa hodisadan oldin kelishidan ularning biri – sabab, ikkinchisi – harakat degan xulosa chiqarish aqlga muvofiq emas. Ularning birikuvi tasodifiy bo’lishi mumkin, balki bir hodisa yuz berganida boshqa bir hodisaning mavjudligi haqida xulosa chiqarish uchun hyech qanday asos yo’qdir... Shunga qaramay... insonni bunday xulosa chiqarishga majbur qiluvchi qandaydir tamoyil mavjud. Bu tamoyil odatdir...” 1, deb qayd etadi. Sabablar mavjudligining inkorini Yum shu bilan tushuntiradiki, sababning oqibatni yuzaga keltirish jarayonini biz bevosita kuzata olmaymiz. Hozirgi zamon fani sabab obyektlar o’rtasidagi o’zaro aloqa bo’lib, uning oqibatida o’zaro aloqaga kirishgan obyektlarning ikkalasi ham o’zgarishini aniqlash imkonini beradi. Masalan, Yerga yirik meteoritlar tushishiga ulkan ekologik falokatlar sabab bo’lgan. Bir qarashda Yer jabrlangan passiv tomon, meteorit esa – faol tomon bo’lgan. Amalda klassik mexanika qonunlariga muvofiq Yer va meteoritning to’qnashuvi yuz bergan. Buning oqibatida ikkala jismda tegishli deformasiyalar yuzaga kelgan. Amaliyot har qanday hodisaning vujudga kelishi biron-bir omil yoki omillar bilan belgilanishini ko’rsatadi. Yuz berishi yangi hodisa vujudga kelishiga olib keluvchi hodisa sabab deb ataladi. Sabab ta’sirida vujudga keluvchi hodisa esa oqibat deb ataladi. Dunyoda barcha hodisalar, o’zgarishlar, jarayonlar muqarrar tarzda muayyan sabablar tufayli yuz beradi. Dunyoda sababsiz hodisalar yo’q va bo’lishi mumkin ham emas. Dunyoda barcha hodisalar sababiy belgilangan, degan qoida sababiyat qonuni deb ataladi. Bu qonunni tan oluvchi va uni borliqning barcha hodisalariga tatbiq etuvchi faylasuflar deterministlar deb, sababiyat qonunini inkor etuvchi faylasuflar esa indeterministlar deb ataladi Sabab bilan oqibatning o‘zaro aloqadorligi sababiyat deb ataladi. Tabiat va jamiyatdagi sabab-oqibat bog'lanishlarning kishilar fikridagi ifodasi „sababiyat" kategoriyasining paydo bo‘lishiga olib kelgan. Sababiyat hodisalar o'rtasidagi shunday ichki aloqadorlikki,bunda har doim bir hodisa mavjud bo'lar ekan, uning ketidanmuqarrar ravishda ikkinchisi sodir bo'ladi.Sabab va oqibat dialektikasi. Ichki va tashqi sabablar farqlanadi. Obyektning mohiyatini tashkil etuvchi qarama-qarshi kuchlar, tendensiyalarning o’zaro aloqasi sababning ichki manbai hisoblanadi. Masalan, odamlar o’z kasalligi yoki qariligini qayg’u-hasrat, muvaffaqiyatsizliklar, og’ir ish va hokazolar bilan tushuntirishga moyildirlar. Amalda qarilik yoki o’limni yengishga hali hyech kim muvaffaq bo’lmagan, chunki qarilik ham,
Do'stlaringiz bilan baham: |