Hotam Umurov adabiyot qoidalari

Juzvlar undosh va unlining miqdoriga, ularning mutaharrik („zer“, „zabar“ yoki „pesh“li) va sokin („zer“, „zabar“ yoki „pesh“siz) bo‘lishiga qarab uch guruhga bo‘linadi: sabab, vatad, fosila.

Bu juzvlarning har biri ikki xil bo’ladi:

1-jadval

Ushbu juzvlarning ifodasini belgilash uchun Alisher Navoiy „U1 ko‘zi qaro dard-u g‘amidin chidamadim“ jumlasini keltiradilar va quyidagicha taqte’ qiladilar:

„Ul “— sababi hafif ( - )

„Ko‘zi“ — sababi saqiyl ( — v)

„Qaro“ — vatadi majmu’ (v — )

„Dard-u“ — vatadi mafruq ( — —)

„ G‘amidin “ — fosilayi sug‘ro (v — —)

„ Chidamadim“ — fosilayi kubro (v v v —)
Sabab, vatad, fosila juzvlarining turli-tuman chatishuvidan aruzda sakkizta asl rukn tug‘iladi. Xalil ibn Ahmad „faala“ fe’lidan hech qanday ma’noni anglatmaydigan, lekin juzvlardagi cho‘zg‘ilarning uzun va qisqaligini a’lo darajada bildiradigan sakkizta ruknni (afoil) yaratgan:
2- jadval

N	Nomlanishi	Bahrlar tuzilishi
1	Faulun	Mutaqorib
		“ Vatadi majmu’ ” “Sababi hafif”	V – –
2	Foilun	Mutadorik
		“Sababi hafif” “ Vatadi majmu’ ”	– V –
3	Foilotun	Ramal
		“Sababi hafif” “ Vatadi majmu’ ”	– V – –
4	Mafoiylun	Hajaz
		“ Vatadi majmu’ ” “Sababi hafif” “Sababi hafif”	V – – –
5	Mustaf’ilun	Rajaz
		“Sababi hafif” “Sababi hafif” “ Vatadi majmu’ ”	– – V –
6	Mafoilotun	Vofir
		“ Vatadi majmu’ ” “Fosilayi sug’ro”	V– V V –
7	Mutafoilun	Komil
		“Fosilayi sug’ro” “ Vatadi majmu’ ”	VV– V –
8	Mafulotun
		“Sababi hafif” “Sababi hafif” “ Vatadi majmu’ ”	– – – V –

Ruknlar ikki turga bo’linadi: solim (o‘zgartirilmagan, butun) va g‘ayri solim (o‘zgartirilgan). Asl ruknlarni o‘zgartirib, yangi ruknlar yasash zihof deb ataladi. Asllardan yangicha „aslchalar“ yaratish zihofat bo’lsa, „aslchalar“dan „kichik (shoxobcha) asl“ yaratish far’ deb ataladi.

Asl, zihof, far’ ruknlar takroridan yoki bir-biriga aralashtirib olinishidan bahrlar tug’iladi. Ular o‘n to‘qqizta: tavil, madid, basit, vofir, komil, hazaj, rajaz, ramal, munsareh, muzore’, mujtass, sare’, jadid, qarib, hafif mushokil, mutaqorib, mutadorik.

Aruz bahrlari

3-jadval

Ba’zi bahrlarga misollar:

Rajazi musammani solim

4-jadval

1-rukn	2-rukn	3-rukn	4-rukn
Mustaf’ilun	Mustaf’ilun	Mustaf’ilun	Mustaf’ilun
– – V –	– – V –	– – V –	– – V –
Ey shoh karam Ki mehr nu	aylar chog‘i ri teng tushar	teng tut yamo vayron-u o	n-u yaxshini bod ustina

Hazaji musaddasi maqsur

5-jadval

1-rukn	2-rukn	3-rukn	4-rukn
Mafoilun	Mafoilun	Mafoil
V – – –	V – – –	V – –
Jahondaqol Bilib tahqi	madi ul yet q (i) ni kasb et	magan ilm magan ilm

6- jadval

O‘zbek mumtoz adabiyotida ramal, hazaj, rajaz, mutaqorib eng ko‘p qo’llanilgan. Jumladan, Alisher Navoiyning „Xazoyin ul-ma’oniy“ devonidagi g‘azallarning yarmidan ko‘prog‘i ramal bahri (foilotun ruknining turlicha takrori)da yozilgandir.

Bahrlar bir-biriga yaqinligi, „o‘zagi“ bir xil bo’lishiga ko‘ra guruhlanib, aruz doiralarini tashkil etadilar. Bir o‘zakli (yaqin) bahrlar uchun bitta bayt yoki misra she’r aytiladi va u turlicha joydan boshlab o‘qilsa, maxraj (o‘zak) atrofida guruhlashgan qon-u qardosh bahrlar kelib chiqaveradi.

Doirayi mu’talifadan tashqari (6-jadval), uning doirayi muttafiqa, doirayi mujtaliba, doirayi mujtalibayi muzohafa, doirayi mujtalibayi muxtaraa, doirayi muxtalifa, doirayi mushtabiha, doirayi mushtabihayi solim, doirayi muntazi’a kabi ko‘rinishlari ham bor. Ta’kidlangan doiralar Bobur tomonidan „Muxtasar“ asarlarida kashf etilgan va Alisher Navoiy aniqlagan doiralar sonini ikkitaga boyitib, to‘qqiztaga yetkazganlar.

Taqte’ (arabcha so‘z bo’lib, bo‘laklarga, parchalarga bo‘lish ma’nosini beradi) she’rning vaznini aniqlash uchun misralarni ritmik bo’lak (rukn)ga ajratishdir. Alisher Navoiyning „Mezon ul-avzon“da ta’kidlashlaricha, taqte’ qilinadigan misraning asosiy shartlaridan biri uning to‘g‘ri o‘qilishi (talaffuz qilinishi) — musiqiyligi aniq sezilishidir. Shu asosga tayangan holda misradagi so‘zlar ruknlarga moslab bo’laklarga bo‘linadi.

Jumladan, shu qoidaga muvofiq holda Alisher Navoiy „Ketti ulkim, sendin orom istagaymen, ey ko‘ngul“ misrasini quyidagicha taqte’ qiladilar:

Ketti ulkim: foilotun (– V – –)

Sendi-norom: foilotun (– V – –)

Istagaymen: foilotun (– V – –)

Ey ko‘-ngul: foilun (– V – )

Juda ko‘plab vaznlarga misollar keltirib, mutaqorib bahrining musaddas shakliga ham to‘xtaladilar:

Fana hajr aro zor bo’ldum,

Firoqingda afgor bo’ldum.

Faulun faulun faulun

V – – V – – V – –
Xullas, ilmi aruzni alohida fan sifatida o‘rganish davrning taqozosidir. Chunki, aruz mumtoz she’riyatimizning asosidirki, uni yetarli tushunmasdan mumtoz adabiyotimizning salohiyatini, mumtoz shoirlarimiz badiiy mahoratlarini to’liq tasavvur etish mumkin emas. Yana Erkin Vohidov, Jamol Kamol kabi zamondosh shoirlarimiz aruzning go‘zalligini namoyon qilmoqdalarki, ularni borligicha anglamoq uchun ham aruzni o‘rganish zarur.