Hotam Umurov adabiyot qoidalari

Alliteratsiya (nutqda tovushlarning bir-biriga ohangdosh bo‘lish hodisasi) ikki xil ko‘rinishga ega:

1. Misra tarkibidagi unli tovushlarning ohang jihatidan o‘zaro mosligi vokal alliteratsiyani yuzaga chiqaradi:

O‘tar dunyoni o‘tarini o‘yladi,

Tanqa tashlab Olatog‘ni yoyladi.

(„Alpomish“)
2. Misra tarkibidagi undosh tovushlarning ohang jihatidan o‘zaro mosligi konsonant alliteratsiyani bunyod etadi:

Sochilgan sochingdek sochilsa siring,

Anor yuzlaringni kimga tutasan.

(Cho’lpon)

Estetik nuqtayi nazardan ohangdorlikni yuzaga chiqarib, kitobxon diqqatini tasvirlanayotgan voqea-hodisa yoki holatga qaratmoq maqsadida so‘zlar „buzib“ ishlatilishi ham mumkin. Jumladan:

„Uchqur eding, qanotingdan qayrilding,

Yugruk bo’lsang, tuyog’ingdan toyrilding.
E’tibor bersangiz, baxshi birinchi misrada leksik-grammatik qoidani ataylab buzadi, „Uchqur eding, qanotingdan ayrilding“ deb kuylamaydi. Maqsad — konsonant alliteratsiya yo’li bilan qalmoqlar eliga majburan jo‘nab ketayotgan Barchinning holini hayajonli va ta’sirchan ta’riflash. Ana shunday badiiy san’atni hosil qilish yo’lida ikkinchi misrada ham leksik-grammatik qoida buziladi.

„Toyrilmoq“ — „toymoq“, „sirpanmoq“ so‘zlariga sinonim. Barchinning Alpomishdan ayro tushishi yugruk otning tuyog’i sirg‘anib, muvozanatini yo‘qotilishiga o‘xshatilyapti. Demak, misralardagi „Qanotingdan qayrilding, tuyog’ingdan toyrilding“ kabi ohangdosh birikmalarda fonik takrorning doston estetikasini yuzaga chiqarishdagi ahamiyati yana bir karra ayon bo’lar ekan⁵⁹.

Alliteratsiyaga asoslangan yaxlit she’rlar ham yaratilgan; „q“ tovushining takroriga misol:

Qaro qoshing, qalam qoshing, qiyiq qayrilma qoshing, qiz,

Qilur qatlima qasd, qayrab qilich qotil qaroshing, qiz.

Qafasda qalb qushin qiynab, qanot qoqmoqqa qo‘ymaysan,

Qarab qo‘ygin qiyo, qalbimni qizdirsin quyoshing, qiz.

(Erkin Vohidov)

„Y“ tovushining takroriga misol:

Yomon — yomon,

Yolvortirgan yor yomon,

Yog’ib yotgan yozdagi yomg’ir yomon.

Yog’iy — yomon,

Yonboshida yoyi yomon,

Yosuman yolg‘on yomon,

Yovuz — yomon.

Yorni yodlab yonog’idan yoshi — yo

Yoqasiga, yostig’iga yog‘sa yomon.

Yozug’ikim,

Yondirib yoronlarin,

Yoriga yolchimagan yolg’iz yomon...

(„Yomon“, Malik Egamov)