Hotam Umurov adabiyot qoidalari

LIRIK TURNING JANRLARI
Tayanch tushunchalar

Lirika. Uning kichik janrlari — fard, musallas, ruboiy, tuyuq, to‘rtlik. Lirikaning o‘rtacha janrlari — g‘azal, marsiya, ashula, qo‘shiq, sonet. Lirikaning „yirik“ janrlari — tarji’band, tarkibband.
„Kishini mashg‘ul etgan, to’lqinlantirgan, shodlantirgan, qayg‘uga solgan, zavqlantirgan, tinchitgan, hayajonlantirgan nima bo’lsa, qisqasi,... subyektning ichiga nima kirsa, unda nima paydo bo’lsa, shularning barchasini lirika o‘zining qonuniy boyligi kabi qabul qiladi“ (V. Belinskiy, 184- bet). Demak, lirik asar shoirning sezgi mevasi, bir oniy ilhomining natijasi, bir zumda „pishib“ yetilgan poetik fikr va tuyg‘usining ifodasidirki, ularning ko‘pi sarlavha (nom)siz bo’ladi, birinchi misra yoki radif nomi bilan nomlanadi.

„Bu narsa ta’riflash uchun mazmuni tutqich bermaydigan, musiqa sezgisi kabi, lirik asarning xossasidir“ (V. Belinskiy, 189-bet). „Uni na aytib berish va na izoh qilish mumkin; lekin uni shoir qalamidan qanday chiqqan bo’lsa, xuddi shunday o‘qib berish bilan ikkinchi odamda ta’sir qoldirish mumkin; agarda uni so‘z bilan aytib berilsa yoki prozaga aylantirilsa, u qanotlari chiroyli rang-barang kapalak hozirgina ichidan uchib ketgan xunuk, o’lik bir chig‘anoqqa aylanadi... bu narsa shuning uchun ham qiyinki, sof lirik asar go‘yo bir kartinaga o‘xshaydi, lekin unda muhim narsa kartinaning o‘zi emas, u bizda uyg‘otgan sezgidir“ (V Belinskiy, 141-142- betlar); bu sezgilarning turli-tumanligini o‘zida jamlagan va ularni voqe qiluvchi lirik tafakkurning janrlari ham xilma-xildir; R. Orzibekovninjg hisoblashicha, birgina mumtoz o‘zbek she’riyatida 30 ga vaqin lirik janr va shakllar bor... Bular: debocha, nazira, faxriya, marsiya, soqiynoma, qasida, ta’rix, bag’ishlov, hasbi hol; madhiya, qo‘shiq, ashula, alla, lapar, yor-yor; mushoira, shir-u shakar, muvashshah, g‘azal, tuyuq, ruboiy, fard, masnaviy, mustazod, sonet, tarji’band, tarkibband; to‘rtlik, musallas, murabba’, muxammas, musaddas, musabba’, musamman, mutassa, muashshar va h. k. Bularning hammasi ham o‘zining muayyan janriy xususiyatlariga ega; katta-kichikligidan qat’i nazar bo’lishi mumkin bo’lgan hayotning barkamol va betimsol obrazini — san’atning buyuk asarlarini voqe qilgandirlar; ularning ba’zilarini o‘rganishning o‘ziyoq, mulohazalarimizni isbot qiladi.