Холдор Чиниқулов, Анвар Жўлиев

Органик дунѐси. 
Неогеннинг органик дунѐси шу даврнинг 
охирига келиб ҳозирги кўринишга эга бўлади. Неоген денгизларида 
палеогендаги организмларнинг гуруҳлари ривожланишини давом 
эттирган. Тубан организмлар, иккитавақали ва қориноѐқли 
моллюскалар, остракодалар устиворликка эга бўлган. Уларнинг 
барчаси 
муҳим 
геохронологик 
аҳамиятга 
эга. 
Қадимий 
ѐтқизиқлардагига қараганда мшанкалар, булутлар, маржонлар, 
брахиоподалар, 
игнатанлилар, 
балиқлар 
ва 
сув 
сутэмизувчиларининг қолдиқлари сийрак учрайди. 
Фораминифера фаунси таркибида йирик ўзгаришлар 
кузатилади. Нуммулитлар, ассилинлар ва дискоциклинлар қирилиб 
кетади, аммо планктон фораминифералар фаунаси жуда кўпаяди.
Нормал шўрликдаги денгизларда маржонлар яшаган, аммо 
уларнинг ривожланиш ареали қисқарабошлаган. Рифларнинг 
ривожланиш чегаралари аста-секин экватор томон силжиган. 
Денгизларда радиолярийлар, булутлар, игнатанлилар, мшанкалар 
ва брахиоподалар яшаган. Неоген охирида улар ҳозирги кўринишга 
эга бўлган. 
Қуруқликдаги организмлар таркиби кучли ўзгаради. Айниқса 
сутэмизувчиларда чуқур ўзгаришлар содир бўлади. Улар зич 

---

415 
ўрмонларда, ўрмончўлларда, чўллар ва яримчўлларда яшашга 
мослашган. Ҳозирги замон йиртқичлари, туѐқлилари ва 
хартумлиларининг оилалари ва авлодлари пайдо бўлган ва кенг 
тарқалган. 
Приматлар неогенда нафақат ўрмонларда яшаган, балки очиқ 
жойларни ҳам ўзлаштириб олишган. Европнинг юқори миоцен 
ѐтқизиқларида 
ҳозирги 
шимпанзеларни 
эслатувчи 
дриопитекларнинг қолдиқлари топилган.
Флора ва фауна таркиби ҳозиргига жуда яқинлашади. Ҳозирги 
одамсимон маймунларга кўра ҳақиқий одамга яқин бўлган 
гомоноидлар пайдо бўлади. 
Фойдали қазилмалари. 
Неоген ѐтқизиқлари билан боғлиқ 
бўлган фойдали қазилмалар орасида нефт ва газ конлари муҳим 
аҳамиятга эга. Дунѐда разведка қиланган нефт ва газ 
заҳираларининг учдан бири неоген ѐтқизиқлари билан боғлиқ. 
Улкан ва жуда катта нефт ва газ конлари орогенларнинг тоғолди ва 
тоғоралиғи ботиқликларида жойлашган. Шундай конларга Форс-
Месопотам ва Кордильера-Анд нефтгазли ҳудудлари мисол бўлади. 
Булар Эрон, Ироқ, Саудия Арабистони, Қувейт, Катар, Венесуэла, 
Мексика кўрфази нефтегазли ҳавзаларидир. Шимолий Евросиѐда 
нефт ва газа конлари Шимолий Кавказ ва Кавказортида, Каспий 
денгизи акваториясида, Ғарбий Туркманистон, Карпатолди, Карпа-
торти ва Сахалинда мавжуд. 
Неогеннинг аҳамияти бўйича иккинчи фойдали қазилмаси 
бўлиб кўмир ҳисобланади. Улар амалда барча континентларда 
тарқалган. 
Неоген ѐтқизиқлари орасида оолитли ва қатламли темир 
маъданлари ҳам мавжуд (Керч яримороли). Жанубий ва Марказий 
Америка, Кариб ҳавзаси оролларида (Куба ва б.), Африка, 
Ҳиндистон ва Австралиядаги нураш қобиқларида боксит, темир, 
марганец, никел ва кобальт конлари мавжуд. 
Юқорида санаб ўтилганлардан ташқари неоген ѐтқизиқларида 
калий тузлари, ош тузи, фосфорит, трепел ва бошқалар учрайди.