Холдор Чиниқулов, Анвар Жўлиев

197-расм. Карбон даврининг ўсимликлари. 
Эрта пенсильван вақтида Шимолий Америкада Аппалачи 
геосинклинали ѐпилган, Дунѐ океани билан алоқаси узилган 
АҚШнинг шарқий ва марказий районларида қумтошлар 
тўпланган. Бу даврнинг ўртасида ва охирида Шимолий 
Американинг ички районларида (Ғарбий Европадаги каби) 
пасттекисликлар устиворликка эга бўлган. Бу ерда саѐз денгизлар 
даврий равишда ботқоқликлар билан алмашиниб турган. 
Ботқоқликларда катта қалинликдаги торф тўпланган бўлиб, улар 
кейинчалик йирик кўмир ҳавзаларига айланган. Бундай ҳавзалар 
Пенсильваниядан то шарқий Канзасгача чўзилган. Шимолий 
Американинг баъзи ғарбий районлари бу даврнинг катта қисмида 
денгиз билан қопланган. Унда оҳактошлар, сланецлар ва 
қумтошлар тўпланган.
Субареал шароитларнинг кенг тарқалганлиги муайян 
даражада 
қуруқлик 
ўсимликлари 
ва 
ҳайвонларининг 
эволюциясига имкон яратган. Дарахтсимон папоротниклар ва 
плаунлардан таркиб топган улкан ўрмонлар кенг ботқоқланган 
пасттекисликларни қоплаб олган. Бу ўрмонларда ҳашаротлар ва 
ўргимчаксимонлилар кўп бўлган. Ҳашаротларнинг геология 
тарихида энг йирик бўлган турларидан бири ҳозирги ниначига 

---

392 
ўхшаш бўлиб, қанотларининг узунлиги 75 см га борган. 
Стегоцефалларнинг тур таркиби ҳам хилма-хил бўлган. 
Баъзиларининг узунлиги 3 м дан ошган. Фақат Шимолий 
Америкада пенсильван ботқоқлик ѐтқизиқларида ушбу сувда ва 
қуруқликда яшовчи саламандрларга ўхшаш улкан ҳайвонларнинг 
90 
тури 
топилган. 
Бу 
жинсларда 
қадимий 
судралиб 
юрувчиларнинг қолдиқлари ҳам мавжуд.
Фойдали қазилмалари.
Карбон даврининг характерли 
хусусияти бўлиб тошкўмир қатламларининг ҳосил бўлиши 
ҳисобланади. Фаол кўмир тўпланиши платформаларда, чекка 
ботиқликлар ва тоғоралиғи ботиқликларида, континентичи 
ҳавзаларида ҳам давом этган. Карбон ѐшидаги кўмирлар бутун дунѐ 
заҳирасининг деярли 30 % ни ташкил этади. Йирик кўмир конлари 
Шимолий яримшарда жойлашган. Бу Донецк, Қарағанда, Қизил, 
Москвабўйи, Экибастуз ҳавзаларидир. Кузнецк, Минусиа ва Тунгус 
ҳавзаларидаги қўмир ѐтқизиқларининг бир қисми карбон ѐшига эга. 
Ғарбий Европада Польша, Чехия, Германия, Бельгия, Франция ва 
Буюкбританиянинг кўмир конлари ҳам карбон даврида ҳосил 
бўлган. 
Волга-Ўрол вилоятидаги нефт заҳирасининг ярмидан кўпи 
карбон ѐтқизиқлари билан боғлиқ. Тихвин ва Шимолй Онега ҳамда 
АҚШдаги бир қатор боксит конлари эрта карбон ѐшига эга. Хитой-
даги боксит конлари ўрта ва қисман кечки карбонга мансуб. 
Қоратов тизмаси ва Ўрта Осиѐнинг баъзи районларидаги 
ҳамда Миссисипи дарѐси ҳавзасидаги қўрғошин-рух конлари 
карбонда ҳосил бўлган. Эрта карбонда Ўролдаги (Магнитная ва 
Благодат тоғлари), Тўрғайдаги Соколов-Сарбай, Тоғли Шориядаги 
контакт-метасоматик магнетит конлари вужудга келган. Кейинча-
лик гранитли интрузияларнинг ѐриб кириши туфайли рангли ва но-
дир металларнинг кўп сонли пневматолитли ва гидротермал 
конлари вужудга келган. Шундай конлар Ўролда, Тиѐн-Шонда, 
Маъданли ва Тоғли Олтойда, Ғарбий Европада ва Шарқий Австра-
лияда мавжуд.