Холдор Чиниқулов, Анвар Жўлиев

152- расм. Мураккаб музлик тизими. 

---

304 
Туб мореналар-
ни ташкил қилувчи 
йирик 
тошларнинг 
силлиқланган 
сир-
тида тирнаш чизиқ-
ларини кўриш мум-
кин. Баъзан уларнинг 
чуқурлиги анча катта 
бўлади. Бу чизиқлар 
музда қотиб қолган 
тошнинг 
иккинчи 
ўткир қирраси билан 
тирнаши орқали вужудга келади. Бундай тирнаш чизиқлари 
муз 
ямоқлари
дейилади. 
Тоғларда музликлар доимий қор чизиғи чегарасидан анча 
пастга тушиб боради. Бундай шароитда музлик ҳам секин-секин 
эрийди. У қанча пастга тушса эриш тезлиги шунча кучаяди. Охири 
у кичрайиб, батамом йўқолиб кетади. 
Муз эригандан 
кейин ундаги мавжуд 
жинс бўлаклари тўп-
ланиб қолади. Бу 
уюмлар 
охирги море-
на
дейилади (154-
расм). 
Фирн 
ҳавзаси-
даги 
эски 
қор 
қатламлари кетма-кет 
ҳосил бўлиб турган 
янги қор қатламлари-
нинг сиқиши остида фирнга айланади ва зичлашиб юпқалашади. 
Қатламланган фирн қатламли музга айланади. Музнинг катламли 
тузилиши кўпинча унинг ѐриқлари орасидан кўриниб туради. 
Агар музликнинг сиртида устки мореналар мўл бўлса, унинг 
«тили», яъни пастки қисми шу мореналар тагида кўмилиб қолади. 
Бундай вактда чекка ва ўрта мореналарнинг қушилувидан ҳосил 
бўлган, майда ва йирик тошларнинг бетартиб тўдаларини кўрган 
киши уларнинг остида муз борлигини ҳаѐлига ҳам келтирмайди. 
153-расм. Туб (остки) мореналар. 
154-расм. Охирги морена.

---

305 
Фақат водийнинг юқорироғига боргандан кейингина унда-мунда 
тошлар тагидаги музни кўриб қолади. 
Агарда муз қалин, устки мореналар сийрак бўлса, муз 
жарлигини ва унинг этагида ѐрилиб парчаланган муз бўлакларини 
кўрамиз; жарликнинг тагида каттагина сув оқими, баъзан эса бутун 
бир дарѐ оқиб туради. Музликнинг устидан эриган сувлар ѐриқлар 
бўйлаб унинг ичига оқиб тушади (155-расм). 
Улардан 
вужудга 
келган 
дарѐча чиройликкина 
муз ўнғуридан катта 
тезликда 
шарқираб 
оқиб чиқади. Ҳудди 
шу ернинг ўзида, 
яъни 
ўнғурнинг 
олдида эриган муздан 
чиққан ва юқоридан 
тушган 
мореналар 
тудалашиб ѐтади. 
Музлик остидан 
оқиб чиқадиган дарѐчанинг суви одатда лойқа бўлади, чунки у ўзи 
билан музнинг эришидан ҳосил бўлган майда қум-чанг ва гилларни 
ташқарига олиб чиқади. Ундан ташқари, сув ички ва туб 
мореналардан бўшаган катта-катта ғўлатошларни ҳам юмалатиб 
чиқади. Музликнинг ичидан ташқарига чиқиб олган сув оқими 
тўпланиб ѐтган охирги мореналарни ҳам ювиб, ундан ҳам кўп 
нарсаларни кучи етганча оқизиб кетади. Дарѐчанинг кучи кескин 
ўзгариб туради. Қишда муз эримайди, сув ҳам оз, куз ва баҳор 
пайтларида эриш озгина кучайиб, дарѐчада сув анча кўпаяди; ѐзда 
муз эриши авж олган пайтларда эса, суви кўпайиб кетади. Музлик 
охиридан маълум масофагача, баъзан бирнеча километргача, анча 
жой сув олиб келиб ѐтқизган қум, шағал ва ғўлатошлар билан 
қопланган бўлади. Бундай ѐтқизиқлар 
флювиогляциал 
ѐтқизиқлар 
деб аталади.