Холдор Чиниқулов, Анвар Жўлиев

Тўртламчи давр музликларнинг вужудга келиши сабаб-
лари.
Европа материгида тўртламчи даврда иқлимнинг бир неча 
марта ўзгарганлиги олимларимиз томонидан аниқланган. Тадқиқот 
натижаларига қараганда, музликларнинг вужудга келишига плане-
тамиз миқѐсида иқлимнинг ўзгариши, вулканларнинг кўпроқ 
ҳаракатга келиши, атмосферадаги кимѐвий элементлар таркиби-
нинг ўзгариши, қутбларнинг ўзгариши ва бошқалар сабабчи экан. 
Неогеннинг охири - тўртламчи давр бошларида Европа иқлими 
ниҳоятда совиб кетади. Альп ва Кавказ тоғлари муз билан 
қопланади. Муз фақат баланд тоғли ўлкаларнигина эмас, балки те-
кисликларни ҳам эгаллайди. Ўсимлик қолдиқларининг топилиши 
бу муз босиш даврлари орасида узоқ вақт илиқ иқлим давом этга-
нини кўрсатади. 
Абадий музлоқ ерлар
. Континентлардаги муз ҳақида гапирар 
эканмиз, доимий музлоқлик ҳодисаси ҳақида ҳам қисқача айтиб 
ўтиш зарур. Ер шарининг деярли 1/4 қисмида ўртача йиллик 
ҳарорат манфий (0°дан паст) бўлагани учун ер юзасининг тупроқ 
қоплами ўн, юз ва ҳатто минг йиллар давомида музлаб (тўнглаб) 
ѐтади. Ер пўстининг бундай тўнглаб ѐтган қисмлари доимий 
музлоқлар ѐки кўп йиллик музлаб ѐтган ерлар дейилади. Уларнинг 
қалинлиги Шимолий Сибир пасттекислигида 1,5 км гача боради. 
Шунинг учун ҳам бу ҳудудда қурилиш иншоотлари, темир йўллар, 
бинолар қуришда кенг кўламли мураккаб мухандислик геология 
ишларни бажаришга тўғри келади.
17.3. Музликларнинг геологик иши 
Музликларнинг тоғ жинсларини емириш ҳодисаси 
экзарация 
(лотинча - ҳайдайман) деб аталади. Экзарацияни муз эрозияси деб 
ҳам аташади. Тоғ водийларидан ѐки материк қиялигидан пастга 
томон ҳаракатланганда музликнинг қандай емириш кучига эга 
эканлигини тушуниш қийин эмас, албатта. 
Музлик атрофидаги ҳароратнинг кескин ўзгариши, чунончи, 
кундузи исиб, кечаси совиб кетиши натижасида тоғ жинслари 
емирилади. Бу жараѐн совуқдан нураш деб аталади. Муз устидаги 

---

302 
сув муз ѐриқларидан ўтиб, унинг ичига тушиб музлайди. Муз 
ҳажми кенгаяди ва муз остидаги туб жинслар емирилади. Бу муз-
ости нураши деб аталади. Музлик массасининг босими (1 куб.м.муз 
- 920 кг) ҳам жуда катта емириш ишларини бажаради. У ҳудди 
омочга ухшаб ерни ҳайдагандек ўйиб кетади. Тоғ жинсларини те-
гирмондан чиққан ундек майдалаб юборади. Муз ҳосил қилган во-
дий 
трог 
деб аталади. Трогларнинг силлиқ, қаттиқ, қавариқ шакли 
ригел
деб, ботик, шакли эса 
ҳайдаш ваннаси
деб юритилади. Уларда 
кўпинча кўллар вужудга келади (150-расм) 
Мореналар
. 
Музлик 
харакати 
натижасида 
йиғилган 
ѐтқизиқлар мореналар деб аталади. Бу ѐтқизиқлар сараланмаган 
бўлиб, улар таркибида гилдан тортиб катта ҳажмли жинсларгача 
бўлади.