Hocn, hscn,H2CO3

-SH	Merkampto
-tiol
^-NO2	Nitro ^C6^H5^NO2 ^Nitrobenzol	-----

Organik birikmalarga hos reaksiyalar. Organik birikmalar orasida boradigan reaksiyalar asosan 3
turga bo’linadi.
1) o’rin olish 2) birikish 3)ajralish reaksiyalarga bo’linadi.
^{1) C}6^H6 ^Cl2 ^{→ C}6^H5^{Cl + HCl; 2) CH}2^=CH2 ^{+ HOH → CH}3 ^{– CH}2^{OH; 3) CH}3 ^{– CH}2 ^{– Br →
CH}2 ^{– CH}2 ^{+ HBr}
Bundan tashqari polimerlanish, polikondensatlanish, qayta gruppalanish kabi reaksiyalar organik birikmalar uchun xos bo’lgan reaksiyalarning alohida turi hisoblanadi.

Organik birikmalarning sinflari.

Organik birikmalarning ko’pligi va xilma-xilligi, ularning tuzilishiga qarab sinflarga bo’lib o’rganishni talab etadi. Shuning uchun organik birikmalar eglerod atomlarining molekulada jaylashishiga yoki ularning hosil qilgan skeletlariga ko’ra uchta asosiy sinfga bo’linadi.



Alkanlar

1. 
   Asiklik birikmalar. Alifatik yog’ qatori birikmalar. Bu sinfga uglerod atomlaridan tashkil topgan ^{to’g’ri va tarmoqlangan zanjirli birikmalar kiradi. CH}3 ^{– CH}3 ^{- etan CH}3 ^{– C(CH}3⁾2 ^{– CH}3 ^{- Izopentan (neopentan )}
   

Asiklik birikmalar to’yingan va to’yinmagan birikmalarga bo’linadi.To’yinmagan birikmalarda uglerod atomlaro o’zaro qo’sh va uch bog’lar orqali birikkan bo’ladi. R – CH=CH – R R - C≡C

• 
  R R – CH=CH – CH=CH - R
  

2. 
   Karbosiklik birikmalar bu sinfga uglerod atomlaridan tashkil topgan halqasimon (siklik) birikmalar kiradi va ular ikkiga bo’linadi.
   

Alisiklik birikmalarga misollar:


^{Aromatik birikmalar: aromatik birikmalar tarkibida C}6^H6 ^{gruppa – benzol halqasi bo’ladi.
NH}2
benzol anilin naftalin

3. 
   Geterosiklik birikmalar. Bu sinifga molekulasida ugleroddan boshqa element (kislorod, azot, oltingugurt va hakazo) atomlari ham bor halqasimon (siklik) birikmalar kiradi.
   

HC – CH HC – N
|| || || ||
HC CH HC CH

O S
Yuqoridagi uchta asosiy sinif birikmalarning bitta yoki bir nechta vodorod atomi tegishli funksional gruppaga almashinishidan yangi sinf birikmalari hosil bo’ladi.

Sinf

Funksional gruppa

Umumiy formula

Misolla

Galogenli birikma	-F, -Cl, Br, О (X- bu yerda galogen)	R -X	^CH3^CH2^Cl-xloretan
Spirtlar Fenollar	-OH	R - OH	^C2^H5^OH-etil^spirti ^C6^H5^OH-fenol
Aldegidlar	-CHO	R-CHO	HCHO-metanal
Ketonlar	-CO-	R-CO-R^’	^CH3^-CO-CH3^-propanon
Karbon kislotalar	-COOH	R-COOH	^CH3^COOH-sirka^kislota
Oddiy efirlar	-O-	R-O-R^’	^CH3^-O-CH3^-dimetil efir
Murakkab efirlar	-COO-	R-COOR^’	^HCOOC2^H5^-etil^formiat
Nitrobirikmalar	^-NO2	^R-NO2	^CH3^NO2^-nitrometan
Birlamchi aminlar	^-NH2	^R-NH2	^C2^H5^NH2^-etil^amin

Organik birikmalar orasida boradigan reaksiyalar asosan 3 turga bo’linadi

1. 
   Orin olish: C6H6+Cl2=C6H5Cl+ HCl
   

2. 
   Birikish : CH2=CH2 +Cl2= CH2Cl-CH2Cl
   

3. 
   Ajralish : CH3-CH3= CH2=CH2 + H2
   

Bundan tashqari: polimerlanish, polikondetsatlanish,qayta gruppalanish kabi reaksiyalar ham organic birikmalar uchun xos
Reaksiyaga kirishayotgan molekulalardagi kovalent bog’ning uzulish xoatiga qarab barcha organic reaksiyalar 2 xil mexanizmda boradi

1. Geterolitik yoki Ionli:

1. 
   Nukleofil reaksiyalar- Nukleofil reagentlar manfiy zaryadlangan ionlardir OH, OR, R-COO, SR, CN
   
2. 
   Elektrofil reaksiyalar- elektrofil reagentlar: H3O, NO2, R3C=O, BF3, AlCl3, Aromatic birikmalarda nitrolash, galogenlash va sulfolash reaksiyalari elektrofil o’rin olish reaksiyalariga misol bo’ladi.
   

To’yinmagan uglevodorodlar (alkenlar) ning galogenlar, galogenoid kislotalar, sulfat kislota va boshqalar bilan birikishi ham bunga misol bo’ladi.

2. 
   Gomolitik yoki Radikal – Reaksiya radikal o’rtasida boradi. Topshiriqlar va Testlar
   

1-Savollarga javob Yozing
1.Organik kimyo fani nimani o’rganadi? 2.Berselius fanga qanday xissa qo’shgan?

3. 
   Organik kimyo tarraqiyot bosqichlari haqida ma’lumot bering?
   
4. 
   Vyoller qanday sintezlarni amalga oshirdi.Reaksiya tenglamalarini yozing! 5.Anilinni sintez qilgan olim kim. Reaksiya tenglamalarini to’liq yozing. 6.Sirka kislotani kimsitez qildi?Reaksiya tenglamasini yozing.
   

7. 
   Yog’ni kim sintez qildi.
   
8. 
   Shakarsimon moddanisintez qilgan olim kim .Reaksiya tenglamasini yozing 9.Kraxmaldan glukozani kim oldi.
   

10.Barcha organik birikmalarda C ning (IV)-valentlik ekanligini kim aniqladi. 11.Radikallar nazariyasini kim kashf etdi.
12. Butlerovning Organik kimyo faniga qo’shgan xissalari qaysilar? 13.Izomeriya bu

14. 
    Tuzulish nazariyasining qoidalari qaysilar.
    
15. 
    Organik va anorganik moddalarning asososiy farqi qaysilar.
    
16. 
    Izomeriyani nechta turi bor va ular qaysilar, har biriga misollar keltiring.
    
17. 
    Organik birikmalar orasida boradigan asosiy reaksiyalar va har biriga 4 tadan misol keltiring.
    
18. 
    Nukleofil va elektrofil reagentlarga misollar keltiring.
    
19. 
    Organik birikmalarning sinflarga ajrating? Har bir sinf uchun 4 tadan vakil ayting
    
20. 
    Organik birikmalarda uglerod necha xil oksidlanish darajasini hosil qiladi.
    
21. 
    Metiletilaminning va anilinni massa nisbati qanday?
    
22. 
    Fenol va sirka kislota tarkibidagi atomlar soni nisbati qanday? 23.Propanal va prapanon massa va atomlar nisbatini toping?
    

24. 
    0.25 mol tetraxlormetandagi xlor atomlari soni avagadro sonidan necha marta ko’p?
    
25. 
    Metan,methanol, metanal,chumoli kislota, tarkibidagi C ning oksidlanish darajasi yig’indisini toping?
    
26. 
    3 mol natriyetilatdagi H atomlari O atomlaridan qanchaga ko’p? 27.Yopiq va ochiq zanjirli uglevodorodlarga misollar keltiring?
    

28. 2,2-dimetilpropan dagi uglerod atomlari oksidlanish darajasi yig’indisini toping? 29.Metanal va sirka kislota tarkibidagi uglerodning oksidlanish darajasi
ko’paytmasi nechiga teng?
30. Etandiol-1,2 tarkibidagi uglerod va vodorod atomlari oksidlanish darajasi yig’indisini toping?