|
тадқиқотлари билан боғлиқдир. У этник гуруҳни маълум чега-ра доирасидаги этномаданий ўзига хослик асосида эмас, балки этник гуруҳ ўзини қандай чегаралар орқали белгилашидан ке-либ чиқиб аниқлаш зарурлигини таъкидлаган. Ўтган асрнинг 60-йилларида у этникликни индивид ўзини этник гуруҳ билан умумийлигини “қайд этиш ёки ўзини-ўзи қайд этиш” натижа-си деган фаразни ўртага ташлаган эди. Ф. Бартнинг фикрига кўра, барча ички этник муносабатлар “маданий билиш” асосида
шаклланади. Айнан шу “билиш”га кўра, инсон ўзининг этник ролини бажаради ва этник гуруҳнинг аъзоси сифатида қарай-ди. Шунга кўра этниклик – онг масаласи, этник гуруҳларга аъ-золик шахс ўзини қандай намоён этишига боғлиқдир. Шу боис, этникликни аниқлашда этноснинг маданияти ҳал қилувчи аҳа-миятга эга эмас, балки унинг айни вақтдаги фарқи ва гуруҳий чегаралари асос бўлади.
Бошқа бир антрополог Бенедикт Андерсон (1936–2015) мил-лий ўзликни англаш одамларнинг ўзларининг умумий бирлиги ҳақидаги табиий қарашлари натижасида эмас, балки сиёсий ту-зилма (конструкция) ҳамда фараз этиш маҳсулидир, деб қарай-ди. У миллатни ривожлантирувчи асосий қоида ва тоифалар-ни ажратиб кўрсатиш билан бирга уларни ҳаракатининг аниқ ижтимоий механизмини аниқлашга ҳам ҳаракат қилади. Булар миллатнинг мазмунини аниқловчи атроф-муҳит ва миллий дунёқарашни шакллантирувчи омиллар (чегаравий тузилиш, макон муқаддаслиги) ва вақтинчалик (тарих, миллий тилнинг шаклланиши) омиллардир.1
Конструктивизм тарафдорларидан бири бўлган академик В. Тишковнинг фикрига кўра, миллат тасаввурдаги тузилма бўлиб, миллий ўз-ўзини англаш жамоавий ҳаракатларга асос бўлади ва қатъий воқеликка айланади. Тишков ва унинг та-рафдорлари ўз тадқиқотларида миллатнинг тарихийлик прин-циплари асосида пайдо бўлганлигини буткул рад этган ҳолда бугунги кундаги миллатлар, жумладан, Марказий Осиё миллат-лари (миллий республикалар ҳам) этномаданий ворислик асо-
Андерсон Б. Воображаемые сообщества. Размышления об исто-ках и распространении национализма / Пер. с англ. В. Николаева. Вступ. ст. С. Баньковской. – М.: “Канон-пресс-Ц”, “Кучкого поле”, 2001.
– 288 с.
22 Исмоилжон ХЎЖАХОНОВ
сида эмас, балки совет ҳокимиятининг мутлақо иродаси билан, минтақани сунъий равишда миллий республикаларга бўлиб ташланиши натижасида вужудга келган “тасаввурий тузилма” деган ғояни илгари сурадилар.1
Этникликни фаровонлик, ҳокимият учун курашишда қўл ке-лувчи восита сифатида қаровчи инструменталистик ёндашув ҳам мавжуд. Бу ҳолатда этниклик кишилар гуруҳининг маълум вазиятлар оқибатида шаклланадиган бирдамликни ҳис этиши сифатида тушунилади .
Инструментализм йўналиши тарафдорлари одамлар гу-руҳлари ўртасидаги фарқлар жамиятда этник ўзликни анг лашнинг шаклланишида асосий бўлиши ва ўз навбатида, гу-руҳлар ўртасидаги муносабатлар характери ва этник гуруҳлар-нинг сиёсий фаолиятига қаратилган сафарбарликни аниқлаши мумкин, деб ҳисоблайдилар (Г. Тэжфел, Ю. Арутюнян, Л. Дроби-жева, А. Сусоколов). Шу боис инструменталистик концепцияда кўпинча этниклик этник тенг ҳуқуқлиликни тиклаш ва ундан узоқлашишни енгиб чиқувчи восита, бошқача айтганда ижти-моий терапия сифатида талқин этилади.
Ушбу ёндашув тарафдорлари бўлган айрим тадқиқотчилар миллат таркибини аниқлаштирувчи ижтимоий вазиятда этник бирдамлик қандай кучаяди, деган масалани таҳлил этиш билан чегараланган бўлса, бошқалари маълум ижтимоий вазиятда эт-номаданий ўзликни англаш орқали сиёсий, иқтисодий ва бош қа мақсадларга эришиш, ўз навбатида, гуруҳий бирдамликни кучайтирувчи восита сифатида ақлий маҳоратни эгаллашини таҳлил этади.
Умуман олганда, конструктив-инструменталистик ёндашув да миллий ўзликни англашга этномиллий тузилишнинг даст-лабки ва энг етакчи омили, деб қаралади.
Этник ва миллий ўзликни англашнинг ўзаро нисбати маса-ласи фанда етарли даражада очиб берилмаган. Баъзи тадқиқот-чилар ўзликни англашнинг ушбу икки шаклини тенглаштирса, бошқалари уларни фарқлайди. Жумладан, Ю.А. Мёдова этник ва миллий ўзликни англаш ўртасидаги ўзаро муносабатлар ижти-моий воқеликда қуйидаги учта ҳолатларда намоён бўлишини ажратиб кўрсатади:
1 Тишков В.А. Реквием по этносу: Исследования по социаль-
но-культурной антропологии. – М.: Наука, 2003. – 544 с.
Do'stlaringiz bilan baham: |
