Хўжахонов исмоилжон мансурович ўзбекларнинг миллий ўзлиги

Ўзбекларнинг миллий ўзлиги

23

1. 
   Тенглаштириш ҳолати. “Этник ўзликни англаш” ва “мил-лий ўзликни англаш” тушунчалари кўпроқ этносга нисбатан миллий ўзликнинг манбаи сифатида қаралган ҳолатларда си-ноним сифатида қўлланилади. Бундай ҳолатларда одатда мил-лат асосини ташкил этувчи этник бирликнинг номи миллат номига айланади ҳамда унинг тили ва маданияти ҳам бутун
   

миллатнинг тили ва маданиятига асос бўлади.

2. 
   Фарқлаш ҳолати. Этник ва миллий ўзликни умуман сиё-сий, маданий ва ижтимоий муносабатларда фарқлаш мумкин. Масалан, сиёсий соҳада миллатга сиёсий тус берилганда, яъни миллатни, энг аввало этник асосдаги бирлик деб эмас, балки сиёсий бирлик, деб қаралганда, этник ва миллий ўзликни анг­ лаш ўзаро яққол фарқ қилади. Бундай ҳолатда миллий ўзлик асосини фуқаровий ўзлик ташкил этади. Маданий соҳада мил-лий маданият нафақат этник маданиятдан, балки миллий-сиё-сий маданиятдан ҳам этник маданиятдан фарқ қилади. Бунда миллий маданият этник маданиятга нисбатан кенгроқ тушу-нилади. Ижтимоий муносабатлар соҳасида этник ва миллий ўз-ликни англаш ўртасидаги фарқ келиб чиқиш бирлиги ҳақидаги
   

тасаввурдан сиёсий бирликка кўчади.

3. 
   Қарама-қарши қўйиш ҳолати. Этник ва миллий ўзликни англаш ўртасидаги қарама-қаршилик одатда, қайсидир этник гуруҳ миллат таркибидан ажралиб чиқишга уринган ҳолат-ларда рўй беради. Баъзан миллий ўзликни англашга – этник хилма-хиллик ва этник маданият ўз аҳамиятини йўқотиши туфайли этник ўзликнинг тугаши, деб ҳам қаралади. Миллат таркибидаги қайсидир этник гуруҳ ўзини миллат таркибидан ажратиб, ўз маданияти, тили, қадриятларини умуммиллийлик-дан алоҳида деб билади.¹
   

Юқоридаги фикрлардан келиб чиқиб айтиш мумкинки, мил-лий ва этник ўзликни англаш тушунчалари ўзаро бир-биридан фарқ қилади ва уларни синоним сифатида қўллаш ҳар доим ҳам тўғри бўлавермайди. Бу борада биз “этник” мансублик кўпроқ тарихий-маданий омилларга кўра, миллий мансублик эса сиё-сий-маданий омилларга боғлиқ ҳолда шаклланади, деган фикр-дамиз.

• 
  Мёдова Ю.А. О соотношении этнической и национальной иден-тичности // Философия и общество. 2010. №4. – Стр. 119–125.
  

24 Исмоилжон ХЎЖАХОНОВ
Миллатнинг келиб чиқиши тўғрисида фанда уч хил ёндашув асосидаги илмий қарашлар шаклланган бўлиб, уларни умумий тарзда – эссенциализм (Пьер Ван дер Берге, Клиффорд Гирц, Бромлей Ю.В.), модернизм (Эрнест Геллнер, Эрик Хобсбаум, Бе-недикт Андерсон) ва этносимволизм (Энтони Смит, Жон Хат-чинсон, Жон Армстронг) кабиларга ажратиш мумкин.¹
Эссенциализм ёндашувида миллатнинг келиб чиқишини инсонлар орасидаги биологик яқинлик (қон-қардошлик, ге-нетик алоқадорлик) ёки ижтимоий-маданий алоқалар орқали (маданий ва тил умумийлиги, ҳудуд бирлиги ва ҳ.к.) эволюцион тарзда рўй берган деб ҳисоблайди. Ушбу ёндашувга энг ёрқин мисол қилиб совет этнографлари томонидан яратилган “этнос” назариясини келтириш мумкин. Унга кўра, этнос бу – бир тил-да сўзловчи, ўзларининг келиб чиқиши бирлигини тан олувчи, урф-одатлар, ҳаётий тартиблар мажмуига эга ва уларни анъа-налар тарзида сақлаб келувчи ҳамда ушбу жиҳатлардан бошқа шу каби гуруҳлардан фарқ қилувчи кишилар гуруҳидир.² Айнан мазкур назарияга кўра, ҳозирги кунга қадар этнослар (халқлар) тараққиётнинг учта: қабила, элат ва миллат босқичини босиб ўтади. Миллат бу этнос тараққиётининг энг юқори босқичи-дир. “Баъзилар, – деб ёзади Ю. Бромлей, “этник бирлик” (этнос) атамасини фақат миллат пайдо бўлгунгача босқичга нисбатан ишлатишни таклиф этади. Тўғри, гарчи элат таркиби тўлиқ бир хил бўлмаса-да, у ҳам миллатгача бўлган этник бирликлар би-лан бир хил тартибдаги ҳодиса саналади. Зеро, кўпчилик элат-лар миллатнинг ўзаги бўлган ва улар миллатга айланган”.³

Эссенциал ёндашув вакилларидан бири Пьер Ван дер Бер-генинг этник моҳият борасидаги қарашлари ўзига хос бўлиб,

• 
  миллий-этник гуруҳларнинг вужудга келишини генетик ва географик омиллар билан сабабий боғланган, “кенгайтирил-ган қариндош-уруғчилик гуруҳининг шаклланиши” сифатида талқин этади. Унинг фикрича, “қариндошлик танлови” этник гуруҳларнинг ва этник фитратнинг шаклланишида ҳал этувчи
  

¹ Мажидов Ш. О некоторых зарубежных концепциях понятий “на-ция” и “национализм” // Ўзбекистон этнологиясининг назарий-ме-тодологик муаммолари. – Т., 2014. – 163 бет.

2. 
   Бромлей Ю.В. Этнос и этнография. – М., 1973. – 56 с.
   

• 
  ^{Ўша жойда.}