|
томондан, этнос аъзоларининг келиб чиқиш умумийлигини объектив (инсоннинг хоҳиш-иродасига боғлиқ бўлмаган) ҳоди-са эканлиги, бошқа томондан, – бундай умумийлик ҳақида эт-ник ўзликни англашнинг яққол компоненти сифатида намоён бўлувчи тасаввур”нинг субъективлигидир.1
Этник бирлик узоқ тарихий давр мобайнида шаклланади ва бу жараёнда кўплаб омиллар рол ўйнайди. Улар орасида муҳими – тил ва ҳудуд умумийлиги саналади. “Этнос” назария сига кўра, ҳозирги замондаги этнослар (миллатлар, халқлар)
бир-биридан кейин келувчи муҳим уч ривожланиш босқич-ни босиб ўтган: қабила–элат–миллат. Миллат этноснинг энг
юқори босқичи ҳисобланади ва унинг пайдо бўлиши ўрта аср-ларга хос ер эгалигининг емирилиши ҳамда капитализмнинг майдонга келиши билан боғлиқ тарзда юз берган хўжалик ва бошқа алоқаларнинг ривожланиши, она тилида ижод қилувчи зиёлилар ва адабиётчиларнинг кўпайиши, миллий-этник ўз-лик ҳиссининг кучайиши, миллий давлатчиликни қуриш ҳара-катининг авж олиши билан боғлиқдир.2
Бундан ташқари, совет этнографларининг ишларида этник бирликларнинг (ёки уларнинг этник ўзлигини англашининг) учта иерархик даражаси ҳам ажратиб кўрсатилган бўлиб, улар: этнослар (халқ ва миллатлар); этнос таркибида тил ёки мада-нияти билан ажралиб турувчи гуруҳлар, улар этнографик ёки субэтник гуруҳлар дейилади; макроэтник (суперэтник – турк-лар, славянлар ва ҳ.к., лингвистик – араблар) гуруҳлар. Этник ўзликни англашнинг бундай иерархик тузилиши индивиднинг онгида ҳар доим сақланиб қолиши ва миллат сифатида шакл-лангандан кейин ҳам унинг асорати кузатилиши мумкин. Ма-салан, ўзбек миллати онгида миллий (ўзбек миллатига) ман-субликдан ташқари унинг вакиллари орасида уруғ-қабилавий мансублик ёки туркийлик, яъни умумтуркий мансублик каби ҳис-туйғулар учраб туради.
Этномиллатга нисбатан тарихий-маданий ёндашув ғарб тадқиқотчиларидан бири Энтони Смитнинг ишларида берил-ган бўлиб, у миллатни генетик (биологик) бирлик ёки мада-ний бирликнинг сиёсий тузилма асосида миллий бирликка
Геллнер Э. Нации и национализм. – М.: Прогресс, 1991. – 126 с.
18 Исмоилжон ХЎЖАХОНОВ
айланиши деган қарашларни ёқламаган ҳолда, у миллий бир-ликни ворисийлик, умумий хотира ва жамоавий тақдир, яъни афсоналар, хотиралар, рамзлар ва қадриятларда мужассамлаш-ган маданий яқинлик орқали вужудга келган, деб ҳисоблайди. “Миллатни ўрганишда этниклик масаласини эътибордан четда сақлаш (уни ўрнига маданий бирлик деб қараш) масалани ҳал қилмайди. Аксинча, этниклик миллат концепциясига жавоб то-пишда асос бўлиб хизмат қилади” – деб ёзади у.1
Айни пайтда этник бирликларнинг миллатга айланиши ўз-ўзидан (тарихан) бўлмаслигини тан олган ҳолда у замона-вий капитализм, расмиятчи давлат ва дунёвий умумий таълим орқали бўлишини, унинг босқичларига боғлиқлигини ёзади. Умуман этник бирликнинг бирлашиши ва миллатга айланиши-да инсон омили (алоҳида ва жамоавий) ҳаётий зарур жараён, деб ҳисоблайди.
Ҳозирги кунда Энтони Смитнинг этносимволизм деб ном-ланувчи концепцияси примордализм билан конструктивизм оралиғидаги ёндашув сифатида кўпчиликда қизиқиш уйғот-моқда. Чунки у миллатни ташкил топиши этник яқинлик асо-сида бўлади, дейиш билан бирга, унда замонавий жараёнлар ва инсон омили ҳам муҳим рол ўйнашини қайд этади. Баъзи хулосаларни жамлаган ҳолда айтиш мумкинки, кўпчилик при-мордалистик ёндашув тарафдорларининг фикрича, этниклик ва миллийликни уйғотувчи эҳтирослар кишилик жамияти “ма-даний борлиғи”нинг примордиаллиги устига қўйилиши керак. Одамларни миллатга бирлаштирувчи омиллар, энг аввало тил, анъана, дин ва шу каби маданий белгилар ҳисобланади.
Хорижий антропология фанида миллий тузилишни илмий, сиёсий ва мафкуравий қарашлар устига қурилган “тасаввурий тузилма” деб қаровчи методологик ёндашув шаклланган. Ушбу ёндашув тарафдорлари миллатни, энг аввало маълум ҳудуд-даги фуқароларнинг тенг ҳуқуқли сиёсий бирлиги деб билиб, этномиллий бирликни эса замонавий, янги ҳодиса, унинг муқо-били ўтмишда мавжуд бўлмаган, деб ҳисоблайди.
Масалан, Эрнест Геллнернинг фикрига кўра, миллий бирлик ҳақидаги ғояларнинг вужудга келиши янги даврдаги саноатла-
Этнос Смит. Национализм и модернизм: Критический обзор сов ременных теорий наций и национализма. – М., 2004.
Do'stlaringiz bilan baham: |
