Хисоботнинг мохияти, ахамияти даврий ва йиллик хисобот

2. Xisob maolumotlarini reja ko‘rsatkichlari bilan takkoslash mumkinligi. Reja va xisob maolumotlari o‘z iktisodiy mazmuni va xajmiga ko‘ra bir xil bo‘lishi kerak. Takkoslashni taominlash uchun kuyidagi sharoitlar zarur.
Xronologik davrning mos kelishi. Xisobotda reja va xisob maolumotlari maolum bir davrni yeki maolum bir vaktni aks ettirishi kerak.
Reja xamda xisob oboektlarining guruxlanishi va ularnint bir xil usulda aniklanishi. Bunday bir xillikni taominlash uchun maxsus yo‘riknomalar ishlab chikilgan.
Baxonnng bir xilligi. Reja xamda xisob bir xil narxda baxolanadi. Masalan, xisobda va rejada maxsulot ishlab chikarish rejasining bajarilishi bir xil baxoda ko‘rsatiladi.
Tasdiklangan reja ko‘rsatkichlarini zarur bo‘lib kolgan takdirda kayti xisoblash. Ыator reja ko‘rsatkichlarining bajarilishiga to‘ri baxo berish uchun ishlab chikarilgan maxsulot tuzilishi va xajmining o‘zgarish taosirini yщkotish zarur bo‘lib koladi.
Xisobot davridagi reja ko‘rsatkichlarining bajarilish darajasini o‘tgan davrlar ko‘rsatkichlari bilan takkoslash. Xisob va xisobot maolumotlarining xakikatga to‘ri kelishi inventarizatsiya yo‘li bilan tekshirib turiladi. Bu maolumotlarning to‘ri, anik, va oboektiv bo‘lishini taominlaydi. Korxonalar xisoboti rejalashtirish, moliyalashtirish, kreditlash, nazorat va ularning moliya-xo‘jalik faoliyatini taxlil kilish talablariga javob beradi. Sanoat korxonalari xisoboti kator belgilariga ko‘ra guruxlanadi. Avvalo, xisobot maolumotlarni olish manbai bo‘yicha kuyidagi turlarga bo‘linadi: buxgalteriya, statistika va operativ xisobotlari.
Buxgalteriya xisoboti deb, xisobot ko‘rsatkichlari uchun maolumotlar sintetik va analitik schetlardan olinadigan xamda o‘sha maolumotlar boshlanich xisob xujjatlari bilan tasdiklanadigan xisobotga aytiladi. Buxgalteriya xisoboti shakllari xisob registrlari, mashinagrammalarda bigga yeki bir necha sintetik. schet maolumotlari asosida yexud subschetlar va analitik yozuvlar asosida to‘lgaziladi. Masalan, buxgalteriya balansi xamda unga ilova kilinadigan xisobot shakllarini olaylik: asosiy vositalar xarakati xakidagi va boshka xisobot shakllari. Ularda korxona moliya-xo‘jalik faoliyatining xamma tomonlari o‘z aksini topadi.
Shuning uchun bu xisobot maolumotlari reja ko‘rsatkichlarshshng bajarilishi, moddiy, mexnat va moliya resurslarining okilona sarflanishi bo‘yicha belgilangan normativ va limitlarga rioya kilinishi ustvdan nazorat olib borshp imkoniyatini beradi. Buxgalteriya xisoboti maolumotlari faoliyat turlari, tarmoklar va butun xalk xo‘jaligi bo‘yicha umumlashtiriladi. Demak, ular fakat korxonalar faoliyatini nazorat kilib kolmay, balki ayrim tarmoklar va butun xalk xo‘jaligi bo‘yicha reja topshiriklarining bajarilishini xam nazorat kilish imkoniyatini beradi. Reja ko‘rsatkichlarining bajarilishi nuktai nazaridan buxgalteriya xisoboti maxsulotni ishlab chikarish xamda sotish, foyda, mexnat va ish xaki, kapital kurilish, taominot xamda sotish rejalarining bajarilishi xakidagi xisobotdir.
Sanoat korxonalari xisoboti xalk xo‘jaligada ularning roli nuktai nazaridan umumdavlat xamda korxona axamiyatiga ega bo‘lgan xisobotlarga bo‘linadi. Umumdavlat axamiyatiga ega bo‘lgan xisobot ko‘rsatkichlari xalk xo‘jaligi rejasining bajarilishi ustidan nazorat kilish uchun zarurdir. Korxona axamiyatiga ega bo‘lgan xisobot shakllari esa korxona rejasining bajarilishi xakidagi ko‘rsatkichlarni o‘z ichiga oladi. Bunga asosan sexlar va korxona boshka bo‘limlarining xisobotlari kiritiladi. Korxona axamiyatiga ega bo‘lgan xisobot korxonadagi sexlar, brigadalar va uchastkalarning ishi ustidan nazorat kilish uchun zarurdir,
Tuzilish davri nuktai nazaridan yil davomida tuziladigan va yillik xisobotlar bo‘ladi. Yil davomida tuziladigan xisobotta bir kunlik, besh kunlik, o‘n kunlik, oylik, chorak yeki yarim yillik xisobotlar kiradi. Yillik xisobot yilning oxirida tuziladi va uning ko‘rsatkichlari xisobot yilidagi korxona faoyaiyatini tavsiflavdi.
Xo‘jaliklarni o‘z ichiga olish nuktai-nazaridan boshlanich va umumiy xisobotlar bo‘ladi.