Hisob va audit

Auditorlik faoliyatini litsenziyalash tartibi va auditorlik tashkilotlariga qo‘yilgan talablar

Auditorlik tashkilotlari ularning zimmasiga yuklatilgan vazifalarga muvofiq moliyaviy hisobotlar hamda u bilan bog‘liq bo‘lgan moliyaviy axborotlarning qonunchilikka muvofiqligi va ishonchliligini auditorlik tekshiruvlaridan o‘tkazadi, shuningdek professional xizmatlar ko‘rsatadi.

Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyati samaradorligini tahlil qilish va baholashda auditorlik tashkilotlari, avvalambor daromadlilik (rentabellik), kapitaldan foydalanish darajasi, moliyaviy barqarorligi, to‘lov qobiliyati va o‘zini- o‘zi moliyalash darajasi, ishdagi faollik mezonlaridan kelib chiqadi. Auditorlik tashkilotlari auditorlarning har yili malaka oshirish kurslaridan o‘tishlarini ta’minlashi hamda respublika auditorlar jamoat birlashmalarining talabiga ko‘ra auditorlik tashkilotlarini majburiy reyting baholash uchun axborot taqdim etishi shart.
Auditorlar nazorat yoki huquqni muhofaza qilish organlarining topshiriqlariga binoan faqat auditorlik tashkiloti bilan nazorat yoki huquqni muhofaza qiluvchi organlar o‘rtasida tuzilgan shartnoma asosida turli tekshiruvlarni o‘tkazishda mutaxassislar sifatida ishtirok etishlari mumkin.
Auditorlik tashkilotlari ochiq aktsiyadorlik jamiyati shaklidan tashqari barcha tashkiliy-huquqiy shaklda tashkil etilishi va faoliyat yuritishi mumkin, bunda ustav kapitalining 51 foizdan kam bo‘lmagan miqdori mazkur auditorlik tashkilotining bir yoki bir nechta shtatdagi auditorlariga tegishli bo‘lishi shart. Auditor (auditorlar) faqat bitta auditorlik tashkilotining ta’sischisi bo‘lishi mumkin.
Auditorlik tashkilotini auditor malaka sertifikatiga ega bo‘lgan rahbar boshqaradi. Attestatsiyadan o‘tmagan rahbar ikki yil mobaynida auditorlik
tashkiloti rahbari sifatida faoliyat yuritish huquqiga ega emas.
Quyidagilar:

• 
  faqat tashabbuskorlik asosida auditorlik tekshiruvini amalga oshiruvchi auditorlik tashkilotlari eng kam oylik ish haqining 1500 barobari miqdoridan kam bo‘lmagan ustav kapitaliga va shtatida kamida 2 nafar auditorga ega bo‘lishi;
  
• 
  ustav kapitali 500 mln. so‘mdan ko‘proqni tashkil etgan ochiq aktsiyadorlik jamiyatlari, banklar va sug‘urta tashkilotlaridan tashqari xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarda tashabbuskorlik asosida va majburiy auditorlik tekshiruvlarini amalga oshiruvchi auditorlik tashkilotlari eng kam oylik ish haqining 3000 barobari miqdoridan kam bo‘lmagan ustav kapitaliga va shtatida kamida 4 nafar auditorga, ularning bittasi xalqaro buxgalter sertifikatiga ega bo‘lishi;
  
• 
  barcha xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarda auditorlik tekshiruvini o‘tkazuvchi auditorlik tashkilotlari eng kam oylik ish haqining 5000 barobari miqdoridan kam bo‘lmagan ustav kapitaliga va shtatida kamida 6 nafar auditorga, ularning ikkitasi xalqaro buxgalter sertifikatiga ega bo‘lishi shart.
  

Xususiy korxona shaklidagi auditorlik tashkilotlari O‘zbekiston Respublikasining "Xususiy korxonalar to‘g‘risida", "Auditorlik faoliyati to‘g‘risida"gi qonunlari hamda Nizom talablariga muvofiq tashkil etiladi. Mas’uliyati cheklangan jamiyat shaklidagi auditorlik tashkilotlari O‘zbekiston Respublikasining "Mas’uliyati cheklangan va qo‘shimcha mas’uliyatli jamiyatlar to‘g‘risida", "Auditorlik faoliyati to‘g‘risida"gi Qonunlari hamda Nizom talablariga muvofiq tashkil etiladi. Yopiq aktsiyadorlik jamiyati shaklidagi auditorlik tashkilotlari O‘zbekiston Respublikasining "Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlar huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida", "Auditorlik faoliyati to‘g‘risida"gi Qonunlari hamda Nizom talablariga muvofiq tashkil etiladi.
Auditorlik tashkilotlari O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida davlat ro‘yxatidan o‘tkazilishi va auditorlik faoliyatini amalga oshirish uchun Moliya vazirligi tomonidan berilgan litsenziya(5-ilova)ga ega bo’lishi lozim. Auditorlik
tashkilotlari auditorlik xizmatini ko‘rsatish to‘g‘risida tuzilgan shartnoma asosida o‘z fuqarolik mas’uliyatini sug‘urta qilish polisi(6-ilova)ga ega bo‘lgan taqdirda auditorlik faoliyatini amalga oshiradi. Auditorlik tashkilotlari bitta xo‘jalik yurituvchi sub’ektning auditorlik tekshiruvini uch yildan ortiq ketma-ket o‘tkazish huquqiga ega emas. Auditorlik tashkilotlari auditorlik tekshiruvini o‘tkazish uchun shtatdagi auditorlar yoki auditorlik tashkiloti bilan fuqarolik- huquqiy xarakterdagi shartnoma tuzgan auditorlarni jalb etadi. Auditor sifatsiz auditorlik tekshiruvi o‘tkazishi natijasida keltirgan zarari, tijorat sirlarini oshkor etganligi va auditorlik tashkilotiga zarar keltirgan boshqa xatti-harakatlari uchun auditorlik tashkiloti oldida qonun hujjatlariga muvofiq ravishda javobgar bo‘ladi.
Qoidabuzarlikka yo‘l qo‘yilgani uchun malaka sertifikati bekor qilingan yoki amal qilishi to‘xtatilgan auditorlar bekor qilingan yoki to‘xtatilgan vaqtdan boshlab uch yil davomida auditorning malaka sertifikatini takror olish uchun malaka imtihonlari topshirishga qo‘yilmaydi. Qoidabuzarlikka yo‘l qo‘yilgani uchun auditorlik tashkiloti litsenziyasining amal qilishini to‘xtatish hollarida mazkur auditorlik tashkiloti rahbarining malaka sertifikatining amal qilishi ham litsenziyaning amal qilishini to‘xtatish to‘g‘risidagi qaror qabul qilingan sanadan boshlab to‘xtatiladi. Auditorlik tashkiloti litsenziyasining amal qilishini to‘xtatishga olib kelgan qoidabuzarliklarga yo‘l qo‘ygan o‘sha auditorning malaka sertifikatining amal qilishi ham to‘xtatiladi.
Quyidagilar auditorlik faoliyatini amalga oshirishda litsenziya talablari va shartlari hisoblanadi:

• 
  "Auditorlik faoliyati to‘g‘risida"gi O‘zbekiston Respublikasining Qonuniga, Auditorlik faoliyatining milliy standartlari, shuningdek, boshqa qonun hujjatlari talablariga rioya qilish;
  
• 
  litsenziya olinayotganda Nizomda nazarda tutilgan miqdorlarda to‘liq shakllantirilgan ustav kapitaliga ega bo‘lish;
  
• 
  faqat auditorlik faoliyatini amalga oshirish;
  
• 
  fuqarolik mas’uliyatini sug‘urta qilish polisiga ega bo‘lish;
  
• 
  auditor tomonidan auditorlik faoliyatini faqat bitta auditorlik
  

tashkilotida amalga oshirish;

• 
  shtatda auditorlar soni Nizomda nazarda tutilgan miqdorda bo‘lishi;
  
• 
  litsenziya turiga muvofiq shtatdagi auditorlarda xalqaro buxgalter sertifikatining bo‘lishi;
  
• 
  auditorlik tekshiruvi o‘tkazish chog‘ida olingan axborotning sir saqlanishini ta’minlash;
  
• 
  auditorlik tekshiruvlari o‘tkazish bo‘yicha shartnoma majburiyatlarini o‘z vaqtida va sifatli bajarish;
  
• 
  auditorlik tashkiloti rahbari lavozimiga faqat auditorni tayinlash;
  
• 
  auditorlik tashkiloti rahbarining uch yilda bir marotaba O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligida attestatsiyadan o‘tishi;
  
• 
  auditorlik faoliyatini amalga oshirish chog‘ida mustaqillikni ta’minlash;
  
• 
  ishonchli auditorlik hisoboti tuzish va auditorlik xulosasi berish;
  
• 
  auditorlik tashkilotlarida auditorlar ish sifatining ichki standartlari mavjudligi;
  
• 
  o‘z pochta manzili o‘zgargani to‘g‘risida 10 kun muddatda O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligini xabardor qilish;
  
• 
  auditorlik faoliyati to‘g‘risidagi ma’lumotlarni yarim yilda bir marta belgilangan shaklda O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligiga taqdim etish, shuningdek, auditorlik faoliyati bilan bog‘liq boshqa axborotlarni O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi talabi bo‘yicha taqdim etish.
  

Auditorlik tashkiloti litsenziyasining amal qilishini to‘xtatish uchun asos bo‘ladigan litsenziya talablarini bir marta qo‘pol ravishda buzishga quyidagilar kiradi:

• 
  auditorlik faoliyati bilan bog‘liq bo‘lmagan boshqa faoliyat turlarini amalga oshirish;
  
• 
  auditorlik faoliyatini amalga oshirishda mustaqillikni ta’minlamaslik;
  
• 
  ishonchsiz yohud shak-shubhasiz yolg‘on auditorlik xulosasi tuzish;
  
• 
  auditorlik tekshiruvi o‘tkazish chog‘ida olingan maxfiy axborotni auditorlik tekshiruvi buyurtmachisining ruhsatisiz oshkor qilish, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollar bundan mustasno;
  
• 
  auditorlik tekshiruvlarini o‘tkazishda qonun hujjatlarida nazarda tutilgan cheklanishlarga rioya qilinmaslik;
  
• 
  auditorlik faoliyatini amalga oshirishda fuqarolik mas’uliyati sug‘urta polisining yo‘qligi;
  
• 
  litsenziya talablari va shartlariga rioya etilishini O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining tekshiruvlaridan bo‘yin tovlash.
  

Auditorning malaka sertifikati amal qilishini to‘xtatish uchun asos bo‘ladigan auditorlik faoliyatini amalga oshirishda qonun hujjatlari talablarini qo‘pol ravishda bir marotaba buzishga quyidagilar kiradi:

• 
  auditorlik tekshiruvini amalga oshirishda mustaqillikni ta’minlamaslik;
  
• 
  ishonchsiz yohud shak-shubhasiz yolg‘on auditorlik xulosasi tuzish;
  
• 
  auditorlik tekshiruvi o‘tkazish chog‘ida olingan maxfiy axborotni auditorlik tekshiruvi buyurtmachisining ruxsatisiz oshkor qilish, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollar bundan mustasno;
  
• 
  auditorlik tekshiruvi o‘tkazishda aniqlangan xo‘jalik yurituvchi sub’ektning buxgalteriya hisob-kitobi yuritish, moliya hisobotini tuzish bo‘yicha belgilangan talablarni buzganligi faktlarining auditor tomonidan yashirilishi;
  
• 
  auditorning malaka sertifikatini o‘z nomidan auditorlik faoliyatida qatnashish uchun ushbu hujjatdan foydalanish maqsadida, boshqa shaxsga berilishi fakti aniqlanganda;
  
• 
  auditorlik tashkilotining shtatida turgan auditorning mazkur tashkilotning tegishli ruxsati(buyrug‘i)siz nazorat yoki huquqni muhofaza qiluvchi organlar topshirig‘i bo‘yicha turli tekshiruvlarni o‘tkazish uchun mutaxassis sifatida qatnashishi.
  

Auditorning har yilgi malaka oshirish talablarini muntazam ravishda buzishi auditorlik malaka sertifikatining amal qilishini to‘xtatish uchun asos bo‘ladi.
Auditorlik tashkilotlari, auditorlik tekshiruvni buyurtmachisi, xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar va moliyaviy hisobot boshqa foydalanuvchilar, shu jumladan tijorat banklari, moliya tuzilmalari hamda investorlar oldida xo‘jalik yurituvchi sub’ektning moliyaviy hisoboti va boshqa moliyaviy axboroti haqida noto‘g‘ri auditorlik xulosalarini tuzishi oqibatida ularga keltirilgan zarar uchun qonun hujjatlarida nazarda tutilgan javobgarlikka tortiladi.
Sifatsiz yoki batafsil bo‘lmagan auditorlik tekshiruvi natijasida xo‘jalik yurituvchi sub’yekt va (yoki) auditorlik tekshiruvi buyurtmachisiga keltirilgan zarar, shu jumladan boy berilgan foyda qonun hujjatlarida belgilangan tartibda qoplanadi. Auditorlik tashkilotlari qonun hujjatlarida belgilangan tartibda buxgalteriya hisobi va hisobotlarini olib boradi. Auditorlik tashkilotlari litsenziya talablari va shartlariga rioya qilishini O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi har uch yilda kamida bir marotaba tekshirib turadi. Auditorlik tashkilotlarini qayta tashkil etish va tugatish qonun hujjatlarida belgilangan tartibda amalga oshiriladi.

2.