“Himoyaga tavsiya etilsin” Pedagogeka fakulteti dekani “Musiqa ta’limi” kafedra mudiri

Shashmaqom mug’ulchai Buzruk, Rost, Navo, Dugoh,Segoh, Iroq maqomi va uning bo’limlari

BUZRUK MAQOMI Oltita maqomning birinchisi shu nom bilan ataladi. Bu maqom qadimdan mashhur bo‘lgan. Qadimiy musiqiy manbalarda Buzruk aniq lad tuzilmasini va unga mos kuy va ashulalarni ifodalagan. Hozirgacha esa SHoshmaqom tarkibidagi kuy va ashula yo‘llari bilan ifodalanadi. «Buzruk» - forscha so‘z bo‘lib, «katta, ulug‘» ma’nolarini bildiradi va ma’nosiga qarab ham ko‘plab kuy va ashula yo‘llarini o‘z ichiga oladi. SHuning uchun ham ulug‘ maqom deb nomlanadi. Buzruk maqomining cholg‘u bo‘limi Tasnifi Buzruk, Tarjei Buzruk, Garduni Buzruk, Muhammasi Buzruk, Muhammasi Nasrulloyi, Saqiliy Islimiy, Saqiliy Sulton cholg‘u ijrolaridan iborat. Bu cholg‘u qismlar kuy tuzilishi, ohangdorligi bilan mukammal asarlar sarasiga kiradi. Buzruk maqomining cholg‘u va ashula yo‘llarining badiiy qimmati shundan iboratki, ular asosida bastakorlar tomonidan juda ko‘p kuy va ashulalar yaratilgan. Buzrukning cholg‘u qismidagi kuylar birin - ketin ijro etilgandan so‘ng, SHo‘‘balarga o‘tiladi. Bu SHo‘‘balar Sarahbori Buzruk, Talqini Uzzol, Nasrulloyi, Nasri Uzzol, Ufori Uzzol nomlari ostida taronalari bilan turkum tarzda ijro etiladi. Ular orasida Nasrulloyi va Nasri Uzzol Nasr SHo‘‘balari sanaladi. Ularning avjlari Ushshoq, Uzzol, Muhayyari, CHorgoh namudlari asosida bo‘lib, Nasrulloyida esa turk avjidan foydalanilgan. Hech qaysi SHo‘‘balarni kamsitmagan holda Buzruk maqomining asosiy Nasr SHo‘‘balaridan bo‘lmish Nasrulloyi haqida biroz to‘xtalamiz. Nasrullo - shu nomli kuy va ashulani yaratgan bastakorning tahallusidir. Ba’zi manbalarga qaraganda, Xuroson hukmdori Sulton Sanjar zamonida mashhur Nasrullo hofiz o‘tganligi, podshoh Sanjar va Nasrullo hofiz haqida rivoyatlar ham mavjud. Xalq orasida mashhur bo‘lgan Nasrulloyi SHo‘‘basi 12 maqomda «Rohaviy» nomi bilan atalgan. Nasrulloyi ijrolari Buzrukning boshqa SHo‘‘balaridan farq qiladi va musiqa ijodiyotiga sezilarli ta’sir ko‘rsatgan. Uning asosida turkum tarzida ijro etiladigan Nasrulloyi nomi bilan mashhur bo‘lgan 5 qismli kuylar Farg‘ona Nasrullosi deb nomlangan ashula yo‘llari yaratilgan bo‘lib, so‘nggi yillarda mashhur hofiz va bastakor Fattoxxon Mamadaliev bu ijro yo‘llarini yangicha talqin etdi. Nasrulloyining 5 qismli kuylar majmuini ko‘hna qadimiy sozlar bilan to‘ldirilgan «Meros» ansambli mashhur sozanda G‘ulomjon Hojiqulov rahbarligida muvaffaqiyatli ijro etdilar. Buzruk maqomidagi yana bir mashhur ijro ikkinchi guruh SHo‘‘balaridan biri «Savti Sarvinoz» nomi bilan mashhur. Savti Sarvinozdagi kuy va ashulalar ohangdorligi bilan ajralib turadi. Bu ashula ohanglari asosida XIX asrning oxirida SHahrisabzlik mashhur bastakor maqomdon hofiz Abdurahmonbek uch qismli turkum yaratdi. Bu turkum hozirgacha sevib ijro etiladi. XX asrning boshlarida Marg‘ilonlik Madali hofiz Abdurahmonbegi turkumini to‘ldirib, uni ettita ashula yo‘lini yaratdi va o‘z davrida bu
ijrolar «Madalibegi» nomi bilan mashhur bo‘lgan va 1912-yilda plastinkaga yozdirilgan. Bu noyob plastinka hozirda Marg‘ilon san’at muzeyida saqlanadi. Buzruk maqomining 2 guruhdagi SHo‘‘balaridan biri xalqning sevimli ijrolaridan Iroqi Buxoro sanaladi. Bu ijro o‘zining jozibasi bilan kuy tuzilishi, avjining xilma - xilligi bilan ajralib turadi. Iroq yo‘llari asosida CHo‘li Iroq, Suvoriy singari mashhur cholg‘u asarlari, Toshkent Iroqi kabi ashulalar yuzaga kelgan va sevib chalinib, kuylanib keladi. Umuman, Buzruk maqomi SHashmaqom tarkibida bosh katta maqom vazifasini o‘zining musiqiy salobati bilan to‘ldirib turadi.