Himoyaga ruxsat etildi

Ustoz Doktor Abdurazzoq as Sanhuriy riboning illatida ijtimoiy iqtisodiy tomonlarini e’tibor qilib shofi’iylar mazhabini quvvatlagan. Uning fikricha hanafiylar mohiyatga emas, balki shaklga mantiqiy e’tibor berishgan.
Kayl va vazn. Rasululloh s.a.v. qaysi narsaning kayliy (bug‘doy, arpa, tuz va xurmo) yoki vazniy (tilla va kumush) ekaniga nass keltirgan bo‘lsalar insonlar u o‘lchovlar bilan muomala qilmasalarda hech qachon o‘zgarmaydi. Bu hanafiy, shofi’iy va hanbaliylarning fikrlaridir. Dalil sifatida Ibn Umar r.a. Rasululloh s.a.v. dan:
المكيال مكيال اهل المدينة و الوزن وزن اهل مكة
“Kayl Madina ahlining kaylidir, vazn Makka ahlining vaznidir”²⁹, degan so‘zlarini keltirishadi. Shuning uchun bug‘doyni bug‘doyga vaznda barobar qilib, tillani tillaga kaylda barobar qilib sotib bo‘lmaydi³⁰.
Agar kaylda ham vaznda ham barobar bo‘lsa mumkin³¹. Masalan 26,112 kg bug‘doyni 26,112 kg bug‘doyga almashtirsa vaznda ham barobar bo‘ldi, kaylda ham bir qafiyz (33 litr) bo‘ladi.
Nass va urf. Nass urfdan kuchliroqdir. Chunki hozirda insonlar hayit kunlarida qabristonlarga sham yoqish kabi botilga ham urf qilishi mumkin. Nass sobit bo‘lgandan keyin botilni ehtimol qilmaydi. Urfning hujjatligi insonlar odat qilgan va mahkam ushlab olgan narsalarda bo‘lsa, nass barchaga hujjat. Urf nass bilan hujjat bo‘ladi. Rasululloh s.a.v. ularning odatlarini ma’qullashlari nassning o‘rnida bo‘lib urf bilan o‘zgarmaydi
Abu Yusuf r.a. nassga xilof bo‘lsa ham urfni e’tibor qiladilar. Chunki to‘rt narsada kayl, ikki narsadagi vaznga nass kelishi o‘sha vaqtdagi odat bo‘yicha bo‘lgan. Endi odat o‘zgargani uchun hukm ham o‘zgaradi. “Kamol” buni quvvatlab aytadi: “Abu Yusuf aytadilar: “Nassdan keyin paydo bo‘lgan urf odat o‘zgargani uchun nassni ham o‘zgarishini talab qiladi”.
Demak, Abu Yusufning ko‘rsatmalarida urf e’tiborli bo‘lib u nassga xilof emas, balki unga muovfiqdir. Chunki to‘rt narsaning kayliy va ikki narsaning vazniy ekanligiga nass Rasululloh s.a.v. ning zamonlarida urfga qarab bo‘lgan. Agar urf uning aksi bo‘lganida nass ham shunga muovfiq kelar edi. Nabiy s.a.v. hayotlik vaqtlarda urf o‘zgarganida hukm ham o‘zgarganiga nass kelar edi³².
Molikiylar aytishadi: “Kayl yoki vaznda insonlarning odatlari turlicha bo‘lsa kelishuv bo‘lgan shaharning odati e’tibor qilinadi. Nass kelmagan narsalarda esa insolarning bozordagi urf odatlariga qaraladi”³³.